Η στάση του Ερντογάν με το Ισραήλ
αντανακλά την επιθυμία να αναμειχθεί η πολιτική με την realpolitik – και
να παραμείνει ένας σημαντικός περιφερειακός παράγοντας.
Ο Τούρκος πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν απέσυρε τον πρεσβευτή του από το Ισραήλ στις 4 Νοεμβρίου 2023. Λιγότερο από ένα μήνα νωρίτερα, πρόσφερε διπλωματική βοήθεια για να ηρεμήσει η κατάσταση στη Μέση Ανατολή.
Αυτή η διπλωματική αλλαγή είναι ενδεικτική του πώς μέσα σε λίγες μόνο εβδομάδες, η Τουρκία έχει επαναπροσδιορίσει τη στάση της για την κλιμάκωση της βίας στο Ισραήλ και τη Λωρίδα της Γάζας.
Η αρχική αντίδραση του Ερντογάν μετά τη σφαγή στο Ισραήλ υπό την ηγεσία της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου ήταν προσεκτικά ισορροπημένη, καλώντας σε αυτοσυγκράτηση και τερματισμό των «επιθετικών ενεργειών ». Αλλά εν μέσω κλιμάκωσης του αριθμού των νεκρών στη Γάζα, γρήγορα έγειρε προς μια θέση υπέρ της Χαμάς και φαινομενικά κατά του Ισραήλ.
Μέχρι τις 25 Οκτωβρίου, ο Τούρκος ηγέτης κατηγορούσε το Ισραήλ για «μία από τις πιο αιματηρές και πιο άγριες επιθέσεις στην ιστορία», ενώ υπερασπιζόταν τη Χαμάς ως «ομάδα απελευθέρωσης».
Ως ειδικός στην τουρκική πολιτική και τις διεθνείς υποθέσεις , πιστεύω ότι η εξελισσόμενη ρητορική του Ερντογάν δεν μπορεί να γίνει κατανοητή χωρίς να ληφθούν υπόψη οι εγχώριοι και διεθνείς περιορισμοί που περιβάλλουν τον ηγέτη της Τουρκίας.
Απαντώντας στην κρίση στη Μέση Ανατολή, ο Ερντογάν αντιμετωπίζει ένα σημαντικό δίλημμα:
Πρέπει να κατευνάσει την πολιτική του βάση στο εσωτερικό – που έχει ισλαμιστικές , έντονες φιλοπαλαιστινιακές συμπάθειες – ενώ δεν αποξενώνει εντελώς το Ισραήλ, με το οποίο η Τουρκία έχει σημαντικούς γεωπολιτικά και οικονομικά δεσμούς και μέχρι τώρα θέρμανση των σχέσεων .
Ταυτόχρονα, ο Ερντογάν κοιτάζει μια ευκαιρία να προβληθεί ως βασικός περιφερειακός παράγοντας στην πολιτική της Μέσης Ανατολής – και πιθανός μεσολαβητής στην τρέχουσα κρίση . Και για να καταλάβετε πώς σκοπεύει να τα κάνει όλα αυτά, πρέπει να κοιτάξετε ιδιαίτερα πέρα από τη ρητορική και τις διπλωματικές χειρονομίες του.
Πολιτική εναντίον realpolitik
Η αντίδραση του Ερντογάν στη σύγκρουση αντανακλά μια προσπάθεια ισορροπίας μεταξύ δύο δυνάμεων: της εσωτερικής πολιτικής και της ρεαλπολιτίκ στη διεθνή σκηνή.
Από την ανανέωση της σύγκρουσης στη Γάζα, ο Ερντογάν έχει αντιμετωπίσει πιέσεις από διάφορες πλευρές στην Τουρκία.
Η αρχική του απάντηση προκάλεσε εκτεταμένη οργή μεταξύ των ισλαμιστικών κύκλων της χώρας, οι οποίοι από καιρό μοιράζονται βαθιά συμπάθεια για τη Χαμάς – ηγετικά μέλη της οποίας η Τουρκία προσφέρει ένα ασφαλές λιμάνι.
Ο Αχμέτ Νταβούτογλου, πρώην πρωθυπουργός και υπουργός Εξωτερικών υπό τον Ερντογάν, καταδίκασε τον Τούρκο πρόεδρο για δισταγμό και τον κάλεσε να ευθυγραμμιστεί με την ισλαμιστική βάση του.
Οι ηγέτες άλλων ισλαμιστικών κομμάτων και ο εταίρος του συνασπισμού Ερντογάν Devlet Bahceli , ο ηγέτης του δεξιού Κόμματος Εθνικιστικού Κινήματος, κάλεσε επίσης την κυβέρνηση για μια ισχυρότερη αντι-ισραηλινή θέση.
Το αυξανόμενο αντι-ισραηλινό αίσθημα στη διεθνή σκηνή ενθάρρυνε επίσης τον Ερντογάν να κρατήσει ανοιχτά μια στάση υπέρ της Χαμάς.
Στις 26 Οκτωβρίου, 120 χώρες στη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών υπερψήφισαν ένα ψήφισμα που ζητούσε «άμεση, διαρκή και διαρκή ανθρωπιστική εκεχειρία». Εν τω μεταξύ, οι διαδηλώσεις στους δρόμους των δυτικών πρωτευουσών έχουν ασκήσει περαιτέρω πίεση στις κυβερνήσεις εκεί για να αμβλύνουν την υποστήριξη προς το Ισραήλ. Έχουν επίσης διευκολύνει την επανατοποθέτηση του Ερντογάν.
Σημαντικός εταίρος το Ισραήλ για την Τουρκία
Ο Ερντογάν γνωρίζει ότι η κριτική του δεν μπορεί να πάει πολύ μακριά και να διακινδυνεύσει την πλήρη διακοπή των σχέσεων με το Τελ Αβίβ.
Το Ισραήλ είναι ένας σημαντικός εταίρος για την Τουρκία. Οι δύο χώρες έχουν δει αυξανόμενες εμπορικές σχέσεις, με τις τουρκικές εξαγωγές στο Ισραήλ να διπλασιάζονται από το 2017 έως το 2022.
Αυτό περιλαμβάνει εκτεταμένο εμπόριο όπλων, με τους Ισραηλινούς και Τούρκους παραγωγούς όπλων να σημειώνουν τη μεγαλύτερη αύξηση στις πωλήσεις όπλων παγκοσμίως το 2021.
Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και ο Ισραηλινός πρωθυπουργός Μπέντζαμιν Νετανιάχου συναντήθηκαν στη Νέα Υόρκη στις 19 Σεπτεμβρίου 2023
Εν τω μεταξύ, η περιφερειακή γεωπολιτική δυναμική έχει μετατοπιστεί για να φέρει το Ισραήλ και την Τουρκία σε μεγαλύτερες ευθυγραμμίσεις.
Πρόσφατα, η σύγκρουση Αζερμπαϊτζάν-Ναγκόρνο Καραμπάχ έχει φέρει πιο κοντά την Άγκυρα και το Τελ-Αβίβ – και οι δύο υποστηρίζουν την κυβέρνηση του Αζερμπαϊτζάν με όπλα .
Και στον δικό της αγώνα ενάντια στους Κούρδους αυτονομιστές, η Τουρκία ανέπτυξε ισραηλινά drones επιτήρησης στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και της δεκαετίας του 2000 πριν αναπτύξει τα δικά της drones.
Ερντογάν ως ειρηνοποιός;
Υπάρχει ένας άλλος κρίσιμος παράγοντας που παίζει καθώς έχει αναπτυχθεί η στάση του Ερντογάν. Από την αρχή της κρίσης, ο Ερντογάν προσπάθησε να επιβληθεί ως μεσολαβητής.
Για το σκοπό αυτό, είχε συνομιλίες με περιφερειακούς ηγέτες στις οποίες σηματοδότησε την πρόθεσή του να ενεργήσει ως ειρηνευτής . Ανώτεροι Τούρκοι αξιωματούχοι αποκάλυψαν επίσης απόπειρες διαπραγματεύσεων για ομήρους που κρατούνται στη Γάζα από τη Χαμάς.
Αυτή η προσέγγιση απηχεί τη στρατηγική του Ερντογάν στην Ουκρανία, όπου παρομοίως παρουσιάστηκε ως πιθανός μεσολαβητής .
Κατά κάποιο τρόπο, οι προκλήσεις της εξισορρόπησης αυτών των εγχώριων και περιφερειακών ανησυχιών είναι αυτό που κάνει τον Ερντογάν να ταιριάζει μοναδικά ως πιθανός μεσολαβητής: Διατήρησε δεσμούς με τη Χαμάς ενώ πρόσφατα εμβάθυνε τη σχέση με το Ισραήλ.
Αλλά για να μπορέσει ο Ερντογάν να αναλάβει το ρόλο του μεσολαβητή, θα χρειαστεί να διαχειριστεί καλά αυτούς τους δεσμούς. Οι αρχικές προτάσεις για τουρκική μεσολάβηση για την κρίση φέρεται να απορρίφθηκαν από τη Χαμάς.
Εάν η πιο σκληρή ρητορική του Ερντογάν για το Ισραήλ είχε στόχο να δελεάσει τη Χαμάς σε ένα τραπέζι διαπραγματεύσεων, τότε υπάρχει περίπτωση να το παράκανε.
Ο χαρακτηρισμός της Χαμάς ως ομάδα που αγωνίζεται για την ελευθερία και η κατηγορία του Ισραήλ για εγκλήματα πολέμου στη Γάζα έχει βλάψει τις σχέσεις με το Ισραήλ. Ίσως ο Ερντογάν να έχει ήδη σπαταλήσει την ευκαιρία για ρόλο διαιτητή.
Αλλά πηγαίνετε πέρα από τις λέξεις και βλέπετε κάτι άλλο που παίζει.
Ενώ μιλάει σκληρά για το Ισραήλ, ο Ερντογάν έχει λάβει συγκεκριμένα μέτρα για να αποτρέψει την πλήρη επιδείνωση των τεταμένων σχέσεων με τη Δύση και το Ισραήλ.
Στις 23 Οκτωβρίου, υπέγραψε το πρωτόκολλο ένταξης της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ , αυξάνοντας τις ελπίδες για ένα τέλος σε μια κατά καιρούς τεταμένη αντιπαράθεση μεταξύ της Τουρκίας και των συμμάχων της στο ΝΑΤΟ. Την ίδια μέρα, οι τουρκικές αρχές επιβολής του νόμου συνέλαβαν 33 μέλη του ISIS στην Άγκυρα, ενδεχομένως για να προλάβουν τη δυτική κριτική για την υποστήριξη του Ερντογάν σε ριζοσπαστικά ισλαμιστικά δίκτυα.
Εν τω μεταξύ, τουρκικά μέσα ενημέρωσης κυκλοφόρησαν αναφορές για την εγκατάλειψη της ηγεσίας της Χαμάς από την Τουρκία περίπου την ίδια περίοδο.
Αξιοσημείωτο είναι επίσης αυτό που δεν έχει κάνει η Τουρκία.
Δεν έχει προσπαθήσει να σταματήσει τις αποστολές αζερικού πετρελαίου μέσω Τουρκίας προς το Ισραήλ και συνεχίζει να επιτρέπει στις ΗΠΑ να χρησιμοποιούν την αεροπορική τους βάση Ιντσιρλίκ στην Τουρκία παρά την αυξανόμενη δημόσια πίεση. Η αστυνομία αναγκάστηκε να διαλύσει τα πλήθη υπέρ της Παλαιστίνης που σκόπευαν να εισβάλουν στη βάση στις 5 Νοεμβρίου.
Χαλαρές αντιδράσεις με …υπόβαθρο
Αυτό μπορεί να εξηγήσει τη σχετικά σιωπηλή αντίδραση της Ουάσιγκτον και του Τελ Αβίβ μέχρι στιγμής στις δηλώσεις του Ερντογάν. Το Υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ αρκέστηκε στην επιβολή κυρώσεων σε ορισμένες τουρκικές οντότητες για εμπορικούς δεσμούς με τη Χαμάς. Ο υπουργός Εξωτερικών Άντονι Μπλίνκεν επισκέφθηκε την Άγκυρα στο πλαίσιο του πρόσφατου ταξιδιού του στη Μέση Ανατολή και αξιωματούχοι της αμερικανικής κυβέρνησης προσπαθούν να τονίσουν την αξία της Τουρκίας ως συμμάχου παρά τις διαφωνίες σχετικά με τα σχόλια του Ερντογάν για τη Χαμάς.
Το Ισραήλ όντως απάντησε σε αυτά τα σχόλια αποσύροντας τη διπλωματική του αποστολή στο Τελ Αβίβ, προκαλώντας αμοιβαίες κινήσεις από την Τουρκία.
Ωστόσο, υπάρχουν αναφορές ότι η αντιπαράθεση ήταν περισσότερο για εμφανίσεις και ότι οι Ισραηλινοί διπλωμάτες είχαν ήδη ανακληθεί λόγω ανησυχίας για την ασφάλειά τους.
Στην πραγματικότητα, υπάρχουν λόγοι που υποδηλώνουν ότι η στρατηγική του Ερντογάν λειτουργεί – παρά την αλλαγή του τόνου, η Άγκυρα έχει διατηρήσει ανοιχτούς τους διαύλους επικοινωνίας τόσο με το Ισραήλ όσο και με τη Χαμάς καθ’ όλη τη διάρκεια της κρίσης.
Αλλά η εξισορρόπηση της εγχώριας υποστήριξης για τη Χαμάς και της γεωπολιτικής εξάρτησης από το Ισραήλ σημαίνει να ακολουθήσει μια πολύ λεπτή γραμμή για τον Ερντογάν – και μερικές από τις πιο πρόσφατες δηλώσεις του υποδηλώνουν ότι αρχίζει να παραπαίει.
*Οζγκούρ Οζκάν -Επισκέπτης υπότροφος στο Πρόγραμμα Ρωσίας και Ευρασίας της Σχολής Fletcher, Πανεπιστήμιο Tufts
The Conversation
—
