Ιδέες, συμπεριφορές, αντικείμενα ή έθιμα, που παραδίδονται
από γενιά σε γενιά και έχουν συμβολική ή λειτουργική σημασία σε κάποιο κοινωνικό σύνολο, συνιστούν την παράδοση, μία έννοια που εισήχθη κατά τον Διαφωτισμό, στην προσπάθεια να διαχωριστεί το σύγχρονο από το παλαιό, στο πλαίσιο της ιδέας της «προόδου» . Η προφορική παράδοση ειδικότερα, ορίζεται από τον τρόπο μεταβίβασης των ιδιαίτερων ανθρωπίνων πολιτισμικών εκδηλώσεων, μέσα από την ομιλία, δηλαδή τον προφορικό λόγο, και διακρίνεται σε τραγούδια, παραμύθια, παροιμίες, μύθους, ευχές, κατάρες, ξόρκια, ευτράπελα ή ακόμα και χειρονομίες και κινήσεις. Στην προφορική λογοτεχνία, το έργο «χάνει» τον δημιουργό του και μεταλλάσσεται κάθε φορά που αναπαράγεται σε αντίθεση με τη γραπτή λογοτεχνία, όπου το έργο εμπνέεται και δημιουργείται από την αρχή μέχρι το τέλος από έναν άνθρωπο, ο οποίος το παραδίδει στην κοινωνία και στον χρόνο με την υπογραφή του.
του Δημήτρη Καλαντζή
Οι άνθρωποι επικοινωνούν με αμέτρητους τρόπους, χρησιμοποιώντας όλες τους τις αισθήσεις αλλά προεξάρχουσα μορφή επικοινωνίας είναι η γλώσσα, ο αρθρωμένος φθόγγος. Χιλιάδες γλώσσες μιλήθηκαν στη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας, μόλις όμως 106 συνδέθηκαν με την γραφή σε τέτοιο σημείο που να δημιουργήσουν γραμματεία. Η γραφή είναι το «δευτερογενές σύστημα μορφοποίησης» της επικοινωνίας, που εξαρτάται άμεσα από το «πρωταρχικό σύστημα», τον προφορικό λόγο. Η γραφή δεν θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς τον προφορικό λόγο, αλλά ο προφορικός λόγος υπήρξε στη μεγαλύτερη διάρκεια της ανθρώπινης παρουσίας στη γη, χωρίς την ύπαρξη γραφής. Η γραφή επίσης δεν μείωσε την προφορικότητα, αλλά κατάφερε να την οργανώσει σε ένα σύστημα αρχών και συνιστωσών και μάλιστα σε τέτοιο σημείο, που τα προφορικά δημιουργήματα να φαντάζουν ως παραλλαγές της γραπτής δημιουργίας. Ένα τέτοιο συμπέρασμα όμως δεν θα ήταν σωστό…
Στους πρωταρχικούς προφορικούς πολιτισμούς, που αγνοείτο παντελώς η γραφή, οι άνθρωποι μάθαιναν πολλά, μαθητεύοντας και συμμετέχοντας στα δρώμενα των τοπικών κοινωνιών, αποκτούσαν εμπειρικά σοφία χωρίς να χρειαστεί να μελετήσουν. Ανέπτυξαν σπουδαία προφορική τέχνη, απολύτως διακριτή από την γραπτή, με βασικά χαρακτηριστικά την ανωνυμία του δημιουργού, την παραλλαγή και προσαρμογή της στα εκάστοτε κοινωνικά δεδομένα και τη διατήρηση της, όσο αυτή ήταν λειτουργική στην ομάδα ανθρώπων που τη δημιουργούσε. Η προφορική παράδοση απαιτεί τη ζωντανή χρήση και αναδημιουργία της για να επιβιώσει, σε αντίθεση με τις γραπτές λέξεις, τα «ορατά αποτυπώματα» που σηματοδοτούν συστηματοποιημένες έννοιες, τις οποίες ο αναγνώστης καλείται να αποκωδικοποιήσει, είτε αφορούν στο σήμερα είτε στο χτες.
Με τον προφορικό λόγο, τα μέλη μίας κοινωνίας μεταφέρουν ένα μεγάλο μέρος του πολιτισμού και της γνώσης τους από γενιά σε γενιά, διαμορφώνοντας και συντηρώντας την ιδιοτυπία του. Με την προφορικότητα ενημερώνονται, μαθαίνουν τις ηθικές αξίες, τους τρόπους συμπεριφοράς και τις καθημερινές πρακτικές, όπως είναι η διατροφή, οι τέχνες και οι τεχνικές, ψυχαγωγούνται, ικανοποιώντας τα αισθητικά δεδομένα που έχει θεσπίσει η κοινότητα δια μέσω των χρόνων και γίνονται κοινωνοί της αποκτημένης πατροπαράδοτα ιστορικής συνείδησης του τόπου τους.
Οι πρωταρχικοί προφορικοί πολιτισμοί παρήγαγαν ισχυρές και πανέμορφες προφορικές τελέσεις με μεγάλη καλλιτεχνική και ανθρωπιστική αξία, που δεν μπορούσαν όμως να συνεχίσουν να παράγονται με την επικράτηση της εγγραμματοσύνης. Οι λέξεις θεμελίωσαν τον προφορικό λόγο αλλά η γραφή τον «φυλάκισε» στο πεδίο της όρασης, στους αυστηρούς κανόνες γραμματικής, στη στίξη και σε όλον τον υπόλοιπο εξοπλισμό που μετασχηματίζει την αντίληψη του εγγράμματου για την επικοινωνία. Μπαίνοντας στον κόσμο της εγγραμματοσύνης, ο άνθρωπος κλήθηκε να αποχωριστεί πολλά από τα συναρπαστικά και αγαπημένα του προφορικού κόσμου αλλά μόνο έτσι κατάφερε να αναπτύξει όχι μόνο τις επιστήμες αλλά και την ιστορία, τη φιλοσοφία, την κατανόηση της λογοτεχνίας και κάθε τέχνης αλλά και να εξηγήσει την ίδια τη γλώσσα, να καταγράψει την προφορική παράδοση, παραδίδοντάς την στην αθανασία των κειμένων.
Εξέλιξη της “προφορικότητας” στα χρόνια του facebook
Μία νέα προφορικότητα παρουσιάζεται στις σύγχρονες τεχνολογικά ανεπτυγμένες κοινωνίες. Πρόκειται για την «δευτερογενή προφορικότητα», η οποία βασίζεται στη γραφή και υπάρχει και διαδίδεται από τα μέσα επικοινωνίας (ραδιόφωνο, τηλεόραση και ιδιαίτερα το διαδίκτυο), διατηρώντας μεγάλο μέρος από την νοοτροπία της πρωταρχικής προφορικότητας.
Η «δευτερογενής προφορικότητα» δεν ικανοποιεί βασικές συνθήκες του προφορικού πολιτισμού: δεν υπάρχει το «παραδοσιακό στοιχείο» από την άποψη της μακράς αντοχής στον χρόνο (τα δεδομένα στην εποχή μας αλλάζουν ραγδαία, συμπαρασύροντας τα ήθη και τα έθιμα που εξαρτώνται από αυτά), ούτε το «συνειρμικό» στοιχείο (μαγικό ή ορθολογιστικό). Διαθέτει όμως, ως κύριο χαρακτηριστικό της την ομαδική δημιουργία, την αναδημιουργία, την μετάλλαξη, την ανωνυμία του δημιουργού και την ευρεία αποδοχή ανάμεσα στα μέλη των «φαντασιακών κοινοτήτων». Στον σύγχρονο λαϊκό πολιτισμό του διαδικτύου, ο δημιουργός προτείνει κάτι που ανταποκρίνεται στο γούστο και στις ανάγκες μίας μικρής ή διευρυμένης ομάδας, στην οποία έχει επιλέξει να ανήκει, και το «προϊόν» του κυκλοφορεί συνήθως ανώνυμα, γνωρίζοντας πολλές παραλλαγές ή διαφορετικό τρόπο χρήσης μέχρι που χάνεται η αρχική του προέλευση, όπως ακριβώς συνέβαινε στην «πρωταρχική προφορικότητα» της παραδοσιακής κοινότητας και κοινωνίας.
Απεκδύοντας την παράδοση από την απολυτότητα του σταθερού και απαραβίαστου (φετιχισμός της παράδοσης), μπορούμε να εκλάβουμε τα σύγχρονα προϊόντα λαϊκής δημιουργίας, ως εκδηλώσεις μίας ζώσας προφορικότητας με δικά της χαρακτηριστικά και παραμέτρους. Πρόκειται για έναν λαϊκό πολιτισμό, που βασίζεται στις σημερινές φρενήρεις ταχύτητες μετάδοσης των πληροφοριών και δεν αρκείται στην επεξεργασία όσων κληρονόμησε από προηγούμενες γενιές αλλά δημιουργεί με βάση τις ανάγκες και τις απαιτήσεις του σύγχρονου τρόπου ζωής. Η κοινότητα του διαδικτύου υπερβαίνει την τοπικότητα, την εθνικότητα, την ηλικία, την κοινωνική θέση, το επάγγελμα ή το μορφωτικό επίπεδο, προϋποθέτοντας απλά την γνώση χειρισμού και την ενασχόληση με το συγκεκριμένο μέσο της παγκοσμιοποιημένης επικοινωνίας. Καθώς οι πληροφορίες στην εποχή μας δεν διαχέονται μόνο μέσα από θεσμοθετημένους φορείς (κρατικούς ή μη), ο καθένας έχει τη δυνατότητα να επιλέγει το δίαυλο για να ενημερώνεται αλλά και να δημιουργεί, να μεταπλάθει, να επιλέγει τι θα αποδεχτεί και τι θα μεταβιβάσει στους «φίλους» του. Με την απουσία της διαπροσωπικής επαφής, ο χρήστη του διαδικτύου, συνθέτει μία εικονική ταυτότητα (με αληθινά, ψευδή ή τροποποιημένα στοιχεία) και επικοινωνεί με ομάδες ανθρώπων σε πραγματικό ή μη χρόνο, ως δημιουργός, πληροφορητής ή απλός προωθητής πολιτισμικού υλικού.
Η ταχύτητα, το εύρος της μετάδοσης αλλά και η «ανωνυμία» του δημιουργού διασφαλίζουν την ελεύθερη και ανεπιτήδευτη έκφραση με τη χρήση γραπτών μηνυμάτων, εικόνων, ήχων, βίντεο, συμβόλων και ψηφιακού διαλόγου. Η λαϊκή δημιουργία, που παλαιότερα κυκλοφορούσε και μεταδιδόταν μόνο προφορικά (για λόγους κοινωνικούς, οικονομικούς αλλά και από το γεγονός ότι μόνο μικρό μέρος των πληθυσμών είχε πρόσβαση στην εκπαίδευση) σήμερα σχηματίζει ακόμα και νέες λαογραφικές κατηγορίες, όπως η e-Folkore. Πρόκειται για ευφυολογήματα και ανέκδοτα που σατιρίζουν την επικαιρότητα ή διάφορες προσωπικότητες, παραινέσεις και λόγια λαϊκής (ή μη) σοφίας, αστικούς θρύλους και internet memes (νέο είδος σάτιρας με κύριο στοιχείο την υπερβολή και την ελευθεριότητα στο λόγο, που αγγίζει ή και ξεπερνά τα κατεστημένα όρια αισθητικής και αντίληψης περί του «πολιτικά ορθού»).
Η δευτερογενής προφορικότητα γνωρίζει έναν νέο τρόπο μετάδοσης και διάχυσης του λαϊκού πολιτισμού μέσα από το διαδίκτυο, εν πολλοίς ανεπαρκώς ακόμα μελετημένο αλλά με εξαιρετική ζωντάνια, ποικιλία και διάθεση δημιουργικότητας.
ΠΗΓΕΣ
Δαμιανάκος Στ., Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός, Πλέθρον, Αθήνα 1987.
Δαμιανού Δ., Παπαχριστοφόρου Μ., «Η προφορική παράδοση» στο Δαμιανού Δ., Μιρασγεζή Μ.Δ., Παπαχριστοφόρου Μ., Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα ΙΙ: Οι νεότεροι χρόνοι, Τόμος Γ, Λαϊκή Φιλολογία, ΕΑΠ, Πάτρα 2002, σελ.18-34.
Δαμιανού Δ., Παπαχριστοφόρου Μ., «Το παραμύθι» στο Δαμιανού Δ., Μιρασγεζή Μ.Δ., Παπαχριστοφόρου Μ., Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα ΙΙ: Οι νεότεροι χρόνοι, Τόμος Γ, Λαϊκή Φιλολογία, ΕΑΠ, Πάτρα 2002, σελ.35-92.
Giddens Α., Runaway world: how globalization is reshaping our lives, Taylor & Francis, New York 2003.
Κατσαδώρος Γ., «Η επιστήμη της λαογραφίας στη σύγχρονη τεχνολογική εποχή. Η ηλεκτρονική προφορικότητα» στο Επιστήμες της εκπαίδευσης, Παιδαγωγικό τμήμα δημοτικής εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αιγαίου, επιστ. επιμέλεια: Γ.Κόκκινος, Μ.Μοσκοφόγλου-Χιονίδου, Ταξιδευτής, Αθήνα 2013, σελ. 99–122.
Κιουρτσάκης Γ., Προφορική παράδοση και ομαδική δημιουργία – Το παράδειγμα του Καραγκιόζη, Κέδρος, Αθήνα 1983.
Ong W., Προφορικότητα και Εγγραμματοσύνη, μτφρ. Κ.Χατζηκυριάκος, επιμ. Θ.Παραδέλλης, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1997.
postmodern
