Statelessness: Μία διεθνής αόρατη απειλή...





Είναι γεγονός ότι, παγκοσμίως, τουλάχιστον 10 εκατομμύρια άνθρωποι δεν έχουν ιθαγένεια (UNHCR, 2017 a). 


Η ανιθαγένεια -δηλαδή, η κατάσταση όπου ένα άτομο δεν έχει την ιθαγένεια καμίας χώρας- έχει χαρακτηριστεί από πολλούς ως μία «αόρατη απειλή», λόγω της δυσκολίας προσδιορισμού και μέτρησης της έκτασης του φαινομένου. Όσοι επηρεάζονται από αυτό το φαινόμενο στερούνται πρόσβασης σε καθημερινά αγαθά, τα οποία θεωρούνται δεδομένα. Η πρόσβαση στο σχολείο, η επίσκεψη σε ένα γιατρό, η δυνατότητα εργασίας, η απόκτηση τραπεζικού λογαριασμού, η άδεια γάμου, όπως και η αξιοπρέπεια που προσφέρει ένα πιστοποιητικό γεννήσεως ή μία επίσημη ταφή, είναι μερικά παραδείγματα που αντικατοπτρίζουν όσα στερούνται αυτοί οι άνθρωποι (UNHCR, 2014 a). Χωρίς τη δυνατότητα πρόσβασης σε επίσημα πιστοποιητικά έγγραφα, οι ανιθαγενείς διατρέχουν συνεχώς τον κίνδυνο σύλληψης ή κράτησης, και αναγκάζονται να ζουν με ένα συνεχή φόβο απέλασης από τη χώρα. Επιπλέον, οι ανιθαγενείς ζουν στο περιθώριο της κοινωνίας, χωρίς τη δυνατότητα να έχουν καμία νομική αναγνώριση.
Λόγω της έκτασης του φαινομένου, η  Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών ανέθεσε στην UNHCR (United Nations High Commissioner for Refugees) την αναγνώριση και προστασία των ανιθαγενών, καθώς και την πρόληψη και μείωση της ανιθαγένειας (UNHCR, 2017 b). Τα δύο νομικά κείμενα που ρυθμίζουν ζητήματα ανιθαγένειας είναι: Η Σύμβαση του 1954 για το Καθεστώς των Ανιθαγενών και η Σύμβαση του 1961 για τη Μείωση της Ανιθαγένειας. Αυτές οι δύο συμβάσεις -καθώς και πολλά άλλα νομικά έγγραφα, όπως η Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του 1948 (άρθρο 15), αλλά και περιφερειακές συμβάσεις, όπως η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Ιθαγένεια- αναγνωρίζουν το δικαίωμα που έχει κάθε άνθρωπος στην απόκτηση ιθαγένειας (UNHCR, 2014 c). Συγκεκριμένα, απαγορεύουν την απώλεια ή στέρηση της υπηκοότητας, εάν αυτό οδηγεί αυτόματα στην ανιθαγένεια (UNHCR 2014 c). Ο όρος ανιθαγενής, σύμφωνα με τη Σύμβαση του 1954 (άρθρο 1), υποδηλώνει ένα πρόσωπο το οποίο κανένα κράτος δεν θεωρεί ως υπήκοο σύμφωνα με τη νομοθεσία του (UN, 1954). Μερικοί άνθρωποι γεννιούνται ανιθαγενείς, και άλλοι γίνονται αργότερα στη ζωή τους.


Αριθμός αναγνωρισμένων ανιθαγενών ανά χώρα, 2013.

Το βάρος της ανιθαγένειας μετακυλίεται, πολλές φορές, από τους γονείς στα παιδιά, διότι αυτά δεν έχουν τη δυνατότητα καταγραφής της γέννησής τους, και απόκτησης του απαραίτητου πιστοποιητικού γέννησης. Με αυτό τον τρόπο, εκατομμύρια παιδιά στερούνται βασικής προστασίας από το κράτος, και καθίστανται ευάλωτα σε φαινόμενα εκμετάλλευσης – όπως τους πρόωρους γάμους και το human trafficking. Οι πιθανότητες της παιδικής ανιθαγένειας πολλαπλασιάζονται στις περιπτώσεις που οι ένοπλες συγκρούσεις τά αναγκάζουν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, ή στις περιπτώσεις που τα παιδιά γεννιούνται στην εξορία. Πάνω από 50.000 χιλιάδες παιδιά έχουν γεννηθεί στην Ιορδανία, το Ιράκ, τον Λίβανο, την Τουρκία και την Αίγυπτο από Σύριους πρόσφυγες, μετά την έναρξη των συγκρούσεων (UNHCR, 2014 a). Τα περισσότερα από αυτά δικαιούνται τη Συριακή υπηκοότητα, αλλά όσα παραμένουν χωρίς εγγραφή στις εκάστοτε εθνικές αρχές  μπορεί να αντιμετωπίσουν σοβαρά προβλήματα στο μέλλον. Το σενάριο αυτό διαφαίνεται ιδιαίτερα πιθανό καθώς, σύμφωνα με στοιχεία της UNHCR, το 78% των νέων γεννήσεων από Σύριους πρόσφυγες στο Λίβανο δεν έχουν εγγραφεί στα εθνικά μητρώα (UNHCR, 2017 a). Βέβαια, η καταγραφή των προσφύγων δεν είναι -πάντα- μια εύκολη διαδικασία, καθώς πολλοί έχουν χάσει τα επίσημα πιστοποιητικά έγγραφά τους, με τα οποία θα τούς επιτρεπόταν η καταχώριση της γέννησης των παιδιών τους στις χώρες ασύλου.

Μία πληθώρα περιστάσεων οδηγεί -ή ενδέχεται να οδηγήσει- στο καθεστώς ανιθαγένειας, καθώς αυτό παρατηρείται ως φαινόμενο σε διαφορετικές περιστάσεις. Το πρόβλημα αρχικά εντοπιζόταν -ιδιαίτερα στο παρελθόν- στις περιπτώσεις διαδοχής κρατών ή ανταλλαγής εδαφών μεταξύ υφιστάμενων κρατών. Σε άλλες περιπτώσεις, μερικοί άνθρωποι γίνονται ανιθαγενείς όταν παύει να υπάρχει το κράτος στο οποίο υπάγονται, ή όταν τα εδάφη στα οποία ζουν υπόκεινται στον έλεγχο τρίτου κράτους. Αυτό συνέβη με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, λόγω της οποίας -μέχρι και σήμερα- πάνω από 600.000 άνθρωποι παραμένουν χωρίς ιθαγένεια (UNHCR, 2014 a).
Η ανιθαγένεια απαντάται, όμως, και σε περιοχές όπου, ενώ δεν έχουν υπάρξει αλλαγές στα όρια της επικράτειας, υπάρχουν σημαντικά κενά στο νομικό καθεστώς της χώρας, ή σύγκρουση των υφιστάμενων νόμων (UNHCR, 2017 b). Ένα παράδειγμα αποτελούν οι διατάξεις νόμων -που υπήρχαν ή, ακόμα, υπάρχουν σε χώρες (όπως την Ρωσία και το Τατζικιστάν)- βάσει των οποίων, πολίτες που διαμένουν στο εξωτερικό για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο από πέντε έτη μπορεί να χάσουν την υπηκοότητα τους, εάν δεν εγγραφούν στις ανάλογες προξενικές αρχές (UNHCR 2017 b).
Ένας ακόμα παράγοντας που οδηγεί στην ανιθαγένεια είναι η διακριτική μεταχείριση ορισμένων θρησκευτικών ή εθνικών μειονοτήτων. Οι περισσότερες περιπτώσεις μαζικής ανιθαγένειας είναι αποτέλεσμα διακρίσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο πληθυσμός Rohingya στη Μιανμάρ, όπου πάνω από 800.000 άνθρωποι στερήθηκαν το δικαίωμα στην ιθαγένεια, σύμφωνα με τον εθνικό νόμο περί ιθαγένειας του 1982 (UNHCR, 2014 a).
Η ανιθαγένεια μπορεί ακόμα και να διαιωνίζεται, λόγω των διοικητικών διαδικασιών που απαιτεί το σύστημα κάθε χώρας. Για παράδειγμα, άτομα της κοινότητας των Ρομά -ή ακόμα και πρόσφυγες- μπορεί, ενώ έχουν δικαίωμα στην ιθαγένεια, να μην είναι σε θέση να ολοκληρώσουν τα απαραίτητα διαδικαστικά βήματα, αν αυτά περιλαμβάνουν την πληρωμή εξωφρενικών τελών και φόρων, ή την προσκόμιση πιστοποιητικών εγγράφων στα οποία δεν έχουν πρόσβαση.
Τέλος, η ανιθαγένεια παρουσιάζεται συχνά ως αποτέλεσμα διακρίσεων εις βάρος των γυναικών

Υπάρχουν 27 κράτη* σε όλο τον κόσμο που δεν παραχωρούν τα ίδια δικαιώματα στις γυναίκες, κατά τη μετάβαση της υπηκοότητας στα παιδιά τους (UNHCR, 2016). Αυτό μπορεί να οδηγήσει στην ανιθαγένεια των παιδιών, αν ο πατέρας είναι ο ίδιος ανιθαγενής, αν είναι απών ή αν, για άλλους λόγους, δεν μπορεί να παραχωρήσει ο ίδιος την υπηκοότητά του στα παιδιά.

Για πολλά χρόνια η επίλυση της ανιθαγένειας δεν αποτελούσε προτεραιότητα ούτε των κυβερνήσεων, ούτε και της διεθνούς κοινότητας. Η ανιθαγένεια, όμως, είναι ένα ζήτημα το οποίο, παρά το γεγονός ότι δεν παρουσιάζεται συχνά, επηρεάζει τα κράτη σε όλα τα πλάτη και μήκη της γης. Τα τελευταία χρόνια υπήρξε μία θετική αλλαγή στη στάση των κρατών, με μία προσπάθεια αντιμετώπισης του ζητήματος. Αρχικά, πολλά κράτη προσχώρησαν στις συμβάσεις – με τη Σύμβαση του 1954 για το καθεστώς των Ανιθαγενών να αριθμεί, πλέον, 89 επικυρώσεις (UNTC, 2017 a), και τη Σύμβαση του 1961 για τη Μείωση της Ανιθαγένειας, 70 επικυρώσεις(UNTC, 2017 b).
Σύμφωνα με το Action Plan της UNHCR (UNHCR, 2014 b), υπάρχουν 10 συγκεκριμένα μέτρα που κάθε κράτος μπορεί να λάβει για να εξαλείψει την ανιθαγένεια. Μέσα σε αυτά συγκαταλέγεται η επικύρωση των δυο προαναφερθέντων διεθνών συνθηκών, που παρέχουν στα κράτη ένα κοινό νομικό πλαίσιο δράσης. Επίσης, σοβαρό ζήτημα αποτελεί η παιδική ανιθαγένεια, καθώς κάθε 10 λεπτά γεννιέται ένα παιδί χωρίς ιθαγένεια (UNHCR, 2014 a). Το φαινόμενο επιδεινώνεται πλέον και στην Ευρώπη, λόγω της πρόσφατης προσφυγικής κρίσης, και μπορεί να παραμένει «αόρατο», αλλά πολλοί κάνουν λόγο για «ολόκληρες γενιές ανιθαγενών προσφύγων» οι οποίες θα απασχολήσουν τις χώρες στο μέλλον (Sturkenboom and van Waas, 2016). Για αυτό το λόγο οι χώρες μπορούν να προλάβουν την κατάσταση, τελώντας τις απαραίτητες αλλαγές στα εθνικά συστήματα καταγραφής και έκδοσης πιστοποιητικών εγγράφων, αλλά και χορηγώντας πιστοποιητικά γέννησης σε κάθε παιδί.
Ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια εξακολουθεί, βέβαια, να αποτελεί η ανεπάρκεια διαθέσιμων δεδομένων για τους συγκεκριμένους πληθυσμούς. Συχνά, οι ανιθαγενείς δεν στερούνται μόνο οποιαδήποτε επίσημα πιστοποιητικά έγγραφα, αλλά και αγνοούνται από τις αρχές, χωρίς να καταγράφονται στα εθνικά μητρώα και στις επίσημες απογραφές πληθυσμών (UNHCR, 2014 a).
Παρ’όλα αυτά, η αντιμετώπιση της ανιθαγένειας είναι -σε μεγάλο βαθμό- ζήτημα πολιτικής θέλησης, που συχνά απαιτεί μόνο αλλαγές και μεταρρυθμίσεις σε υφιστάμενους νόμους και πολιτικές, και όχι πολυδάπανα μέτρα. Αντίθετα, το τίμημα που μπορεί να πληρώσει ένα κράτος αποκλείοντας ένα τμήμα του πληθυσμού, είναι μεγαλύτερο – όχι μόνο όσον αφορά την κοινωνική συνοχή, τη σταθερότητα και την ευημερία της κοινωνίας σαν σύνολο, αλλά και όσον αφορά ζητήματα ασφαλείας.
* Ενδιαφέρον για την Ευρώπη, στο πλαίσιο της τρέχουσας προσφυγικής κρίσης, παρουσιάζει το γεγονός ότι σε αυτά τα κράτη συγκαταλέγεται και η Συρία. Τα 27 κράτη είναι: Μαλαισία, Μπαχρέιν, Μαυριτανία, Μπαρμπάντος, Νεπάλ, Μπουρούντι, Κατάρ, Ιράν, Σαουδική Αραβία, Ιράκ, Σιέρρα Λεόνε, Ιορδανία, Σομαλία, Κιριμπάτι, Σουδάν, Κουβέιτ, Σουαζιλάνδη, Λίβανος, Συρία, Λιβερία, Τόγκο, Λιβύη, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και Μαδαγασκάρη.

Ιφιγένεια Πιλάτου  powerpolitics.eu

Πηγές:
  1. Sturkenboom, I. and van Waas, L. (2016). How Real Is the Risk of a ‘Stateless Generation’ in Europe?: Reflections on How to Fulfil the Right to a Nationality for Children Born to Refugee and Migrant Parents in the European Union. SSRNhttps://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2877368
  2. UN (1954). Convention relating to the Status of Stateless Persons. http://www.unhcr.org/ibelong/wp-content/uploads/1954-Convention-relating-to-the-Status-of-Stateless-Persons_ENG.pdf
  3. UNHCR (2014). Ending Statelessness Within 10 years. A special report.  http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/home/opendocPDFViewer.html?docid=546217229&query=Special%20Report:%20Ending%20Statelessness%20Within%2010%20Years
  4. UNHCR (2014). Global Action Plan to End Statelessness. http://www.refworld.org/docid/545b47d64.html
  5. UNHCR (2014). Preventing and Reducing Statelessness: The 1961 Convention on the Reduction of Statelessness. http://www.refworld.org/docid/4cad866e2.html
  6. UNHCR (2016). Background Note on Gender Equality, Nationality Laws and Statelessness 2016.  http://www.refworld.org/docid/56de83ca4.html
  7. UNHCR (2017 a). Forced Displacement in 2016. Global Trends. http://www.unhcr.org/statistics/unhcrstats/5943e8a34/global-trends-forced-displacement-2016.html
  8. UNHCR (2017). Handbook on Statelessness in the OSCE Area: International Standards and Good Practices. http://www.refworld.org/docid/58b81c404.html
  9. UNTC. (2017). Convention relating to the Status of Stateless Personshttps://treaties.un.org/pages/ViewDetailsII.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=V-3&chapter=5&Temp=mtdsg2&clang=_en
  10. UNTC. (2017). Convention on the Reduction of Statelessness. https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=IND&mtdsg_no=V-4&chapter=5&clang=_en