πολιτισμός έχει εισέλθει σε φάση παρακμής σε όλες σχεδόν τις εκφάνσεις της κοινωνικής, οικονομικής, πολιτικής και πολιτιστικής ζωής. Και, ακριβώς στη φάση αυτή, η Δύση εστιάζει στις αρχές και τα χαρακτηριστικά της, για να υποστηρίξει, όσο πιο σθεναρά γίνεται, ότι μόνο αυτή εκπροσωπεί την ιδεώδη και μοναδική υποθήκη στον κόσμο.
Όπως όλα δείχνουν, πρόκειται για τον προάγγελο του τέλους εποχής της δυτικής ηγεμονίας, όπως συνέβη και με όλες τις προηγούμενες που ακολούθησαν την ίδια προδιαγεγραμμένη διαδρομή. Δηλαδή, αναδύονται, μεσουρανούν και πεθαίνουν. Το κείμενο που ακολουθεί επικυρώνει αυτή τη διαπίστωση: «Η μέση διάρκεια ζωής των μεγαλύτερων πολιτισμών του κόσμου μας είναι 200 χρόνια. Μεγάλα έθνη αναπτύσσονται και στη συνέχεια παρακμάζουν. Οι λαοί περνούν από τη δουλεία στην πνευματική ανάπτυξη και στην τόλμη, στη συνέχεια από την τόλμη στην ελευθερία, από την ελευθερία στην αφθονία, από την αφθονία στον εγωισμό, από τον εγωισμό στην αυτοϊκανοποίηση, από την αυτοϊκανοποίηση στην απάθεια, από την απάθεια στην εξάρτηση, και από την εξάρτηση στην επιστροφή στη δουλεία».
Αναφέρω, ακόμη, σχετικά με την τύχη του δικού μας δυτικού ή “φαουστιανού” πολιτισμού, ότι η πρόβλεψη της παρακμής του, έγινε πριν 100 χρόνια από σήμερα, από τον φιλόσοφο Oswald Spengler: «Ο άνθρωπος της Δύσης είναι υπερήφανο αλλά τραγικό πρόσωπο, επειδή, ενώ αγωνίζεται και δημιουργεί, γνωρίζει ενδόμυχα ότι ο στόχος του ουδέποτε θα πραγματοποιηθεί». Ο Oswald Spengler παρομοιάζει τον βίο των πολιτισμών με τις τέσσερις εποχές του έτους ή τις φάσεις ζωής του ανθρώπου. Ο δυτικός πολιτισμός –προβλέπει ήδη από το 1918– βρίσκεται σε φάση βαθιάς παρακμής. Για να το στηρίξει επικαλείται τις ακόλουθες ενδείξεις:
Υποχώρηση της μελέτης και του προβληματισμού, καθώς ο πολιτισμός που παρακμάζει χάνει το ενδιαφέρον του για ανάλυση και περισυλλογή. Δυστυχώς, αυτό συμβαίνει στην εποχή μας, κυρίως μεταξύ των νέων. Διαβάζουν ελάχιστα, αφιερώνοντας τις ώρες τους στο internet, σε tablets και smart phones. Οι κυβερνήσεις γίνονται απολυταρχικές. Δεν υπάρχει, δυστυχώς, αμφιβολία ότι είμαστε ήδη εκεί, ή βαδίζουμε προς τα εκεί.
Να αναφέρω, από τα αναρίθμητα, δύο συμβάντα στην Ευρώπη: Πρώτον, στην Ελλάδα, την απαράδεκτη μεθόδευση της μετάλλαξης του 62% του “όχι” στα μνημόνια, που μεταλλάχτηκε σε “ναι” στο αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος του 2015. Δεύτερον, το αλύπητο ποδοπάτημα κάθε δημοκρατικής έκφρασης ελευθερίας, αυτοδιάθεσης και επιλογής, από την κυβέρνηση της Μαδρίτης, με τη σύμφωνη γνώμη και της ΕΕ, στην αντιμετώπιση του αποτελέσματος του δημοψηφίσματος στην Καταλονία (1η Οκτωβρίου 2017).
Οι λαοί χάνουν την ταυτότητά τους
Οι λαοί αποκόπτονται από τις ρίζες τους, τη μυθολογία, την ιστορία και τις βάσεις του πολιτισμού τους, που για αιώνες αποτέλεσαν τα θεμέλια της ταυτότητάς τους, και αργοπεθαίνουν. Και πάλι για να παραμείνουμε στην Ελλάδα, να αναφέρω την απαράδεκτη προώθηση των νέων σχολικών βιβλίων, που ουσιαστικά διακόπτουν με ευρηματικές μεθοδεύσεις τη συνέχιση της εθνικής ταυτότητας με τη θρησκεία, την ιστορία και τον πολιτισμό.
Οι απολυταρχικές κυβερνήσεις σπρώχνουν τους πληθυσμούς στην επάνοδο σε πρωτόγονες συνθήκες ζωής. Και πάλι φευ στην Ελλάδα, με άλλοθι το χρέος, οι όροι που εμπεριέχονται στα αδιέξοδα και τις εγκληματικές συνέπειες των μνημονίων σέρνουν ένα ολοένα μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού, σε τρόπο διαβίωσης προηγούμενων εποχών: στην εξαθλίωση. Αφού έχουν, στο μεταξύ, καταργήσει τα δημοκρατικά επιτεύγματα, που βελτίωναν την ποιότητα ζωής και που αποκτήθηκαν στο παρελθόν με αγώνες και αίμα.
Πρώτα η ύπαιθρος και στη συνέχεια πόλεις ερημώνονται (βλέπε Ντιτρόιτ), ή καταλαμβάνονται από ξένους (βλέπε μαζικό μεταναστευτικό-προσφυγικό ρεύμα). Ο δυτικός πολιτισμός φθίνει ραγδαία. Το τέλος της Δύσης θα συμπέσει με δημοκρατία, η οποία ωστόσο θα κυριαρχείται από το χρήμα και θα θρυμματίζεται από τη διαφθορά. Οι πολίτες θα πάψουν να συμμετέχουν σε εκλογές και οι καλύτεροι υποψήφιοι θα αποχωρήσουν από την πολιτική. Πρόκειται για σκέψεις και προβλέψεις, που απηχούν τη σημερινή πραγματικότητα, παρότι διατυπώθηκαν το 1918! Και αναφορικά με τη “δημοκρατία”, αυτή παραμένει ως ετικέτα με, εν πολλοίς, κενό περιεχόμενο.
Καθώς το τέλος είναι νομοτελειακό για όλους τους πολιτισμούς, που μεγαλούργησαν στο παρελθόν –καταρχήν ανεξάρτητο από ατομικές πράξεις ή παραλείψεις– η αιτία της παρακμής τους δεν μπορεί να αναφέρεται σε συγκεκριμένο πολίτευμα, ή σε συγκεκριμένη κοσμοθεωρία, ή ακόμη σε πράξεις ή παραλείψεις τής ακολουθούμενης εκάστοτε πολιτικής. Αντιθέτως, η παρακμή των πολιτισμών του παρελθόντος υπήρξε ανεξάρτητη του εκάστοτε πολιτεύματος ή της κοσμοθεωρίας σε ισχύ, που όμως είχαν υποστεί ρήγματα και/ή είχαν υιοθετήσει ακρότητες, κατά τη διάρκεια εφαρμογής τους.
Ο δυτικός πολιτισμός
Συνεπώς, συστήματα όπως του καπιταλισμού, του σοσιαλισμού, του φιλελευθερισμού ή και της παγκοσμιοποίησης από μόνα τους δεν οδηγούν σε παρακμή τούς επί μέρους πολιτισμούς, μέσα στους οποίους λειτουργούν. Το καθένα από αυτά, όμως, αποκτά αποκρουστικά και επικίνδυνα χαρακτηριστικά, καθώς ο συγκεκριμένος δυτικός πολιτισμός οδεύει προς σήψη και εξαφάνιση. Κι αυτό συμβαίνει καθώς o κάθε πολιτισμός εισέρχεται, κατά τον Oswald Spengler, στην τελική φάση του βίου του, που είναι ο χειμώνας, ή στο στάδιο καπιταλιστικής ωριμότητας, που είναι το τέλος, κατά τον Alvin Hansen.
Αλλά πώς διαπιστώνεται η παρακμή των πολιτισμών; Προφανώς, η πάροδος του χρόνου, φορτίζει με κόπωση τα επί μέρους στοιχεία, τα οποία απαρτίζουν έναν πολιτισμό, υπογραμμίζει τη δυσχέρεια συνέχισης της συνοχής τους, ενισχύει την προϊούσα αδυναμία επιτυχούς αντίδρασης σε εσωτερικούς και εξωτερικούς ερεθισμούς, προβάλλει τις δυσμενείς συνέπειες της σωρευτικής τάσης των εκάστοτε ιθυνόντων να υιοθετούν ανεπιτυχή μέτρα οικονομικής πολιτικής, και αποκαλύπτει τη σταδιακή απώλεια μέτρου στις αποφάσεις και ενέργειες ιθυνόντων και πολιτών.
Ωστόσο, αυτή η κόπωση, που παρομοιάζει τους πολιτισμούς με ανθρώπινα όντα, τα οποία υπόκεινται σε φάσεις γέννησης, ανάπτυξης, παρακμής και θανάτου, και που κινείται ανάμεσα σε κύκλους 200-250 χρόνων, δεν αναφέρεται μόνο στο τέλος μιας εποχής. Αναφέρονται και στην ανατολή μιας νέας, στην ανάδυση δηλαδή ενός νέου πολιτισμού που καταλαμβάνει τη θέση αυτού που απέρχεται. Μέσα από τις στάχτες του πολιτισμού της Αρχαίας Ελλάδας γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός. Από το 1860 και μετά αναδείχθηκαν διαδοχικά τα κυρίαρχα οικονομικά κέντρα της Μεγάλης Βρετανίας και των ΗΠΑ.
Η οικονομική παρακμή
Η εναλλαγή πολιτισμών συνδέεται προφανώς με την οικονομική κυριαρχία. Δηλαδή, ποια οικονομία ή συγκρότημα οικονομιών βρίσκεται εκάστοτε στην κορυφή της πυραμίδας, ώστε να ορίζει τα επί μέρους χαρακτηριστικά της εκάστοτε ισχύουσας διεθνούς οικονομικής τάξης, επιδρώντας αποφασιστικά και στις υπόλοιπες εκφάνσεις του πολιτισμού, μέσα στον οποίο λειτουργεί. Η οικονομική παρακμή εμφανίζεται με μια σειρά από ενδείξεις, των οποίων η κατιούσα φάση είναι συνεχής και σε βάθος χρόνου, οδηγώντας τελικά σε περιθωριοποίηση ή και εξαφάνιση τις ώριμες οικονομίες.
Οι αναδυόμενες, ως τότε, οικονομίες που σπεύδουν να καταλάβουν την πρώτη θέση στο παγκόσμιο στερέωμα, που έχει έτσι κενωθεί, είναι αυτές που μπόρεσαν να τρέξουν τα τελευταία χρόνια με ταχύτερα βήματα, σε σύγκριση με τις ώριμες, στον στίβο των οικονομικών επιτευγμάτων. Κυρίως αυτές που κατόρθωσαν να αξιοποιήσουν με τη μεγαλύτερη δυνατή επιτυχία τις ήδη γνωστές νέες τεχνολογίες.
Διανύουμε και πάλι τώρα μια φάση της παγκόσμιας οικονομίας, που εμφανίζεται παγιδευμένη στη στροφή σαρωτικών κοινωνικοοικονομικών ανατροπών. Η ποιότητα ζωής εκατομμυρίων ανθρώπων στην υφήλιο έχει ήδη δραματικά επηρεαστεί. Η πανδημία, αλλά και η ενεργειακή κρίση και ο ανεξέλεγκτος πληθωρισμός απειλούν ευθέως την καθημερινότητα των μικρομεσαίων κοινωνικών στρωμάτων στη Δύση, ενώ προδιαγράφονται ακόμη δριμύτερες και τρομακτικές ανακατατάξεις στο μέλλον. Στη φάση αυτή της καπιταλιστικής εξέλιξης, απειλείται με περιθωριοποίηση ο δικός μας δυτικός πολιτισμός, που συνυπάρχει με δημοκρατία, καπιταλισμό, φιλελευθερισμό και για τα τελευταία 50 περίπου χρόνια και με παγκοσμιοποίηση.
Η δημοκρατία εξακολουθεί να αναγνωρίζεται και να επιλέγεται ως το καλύτερο πολίτευμα, προφανώς διότι, σε πείσμα της επιρρέπειάς της προς κάθε μορφής διάβρωση, κατορθώνει ωστόσο να διατηρεί αψεγάδιαστη τη γοητεία της, αποκλειστικά και μόνο χάρη στο όνομά της. Αυτή ακριβώς η επιγραφή της, μια ψευδεπίγραφη από πολλές απόψεις, συγκεντρώνει την αποδοχή της από σημαντικό τμήμα των κατοίκων της Γης. Εξαιτίας αυτής της γενικότερης προβολής της, οι απανταχού κρατούντες εμφανίζονται ανώτεροι υποψίας, ενώ ταυτόχρονα εξασφαλίζουν απεριόριστες, συχνά, ελευθερίες για την καταπάτησή της.
Είναι, χωρίς αμφιβολία γεγονός ότι τις τελευταίες δεκαετίες ο δυτικός πολιτισμός χάνει σταδιακά την αίγλη του, δεν προσελκύει πια. Αντιθέτως, εγκαταλείπεται από ολοένα και περισσότερους υποστηρικτές του. Οι ΗΠΑ, ωστόσο, ως η κύρια δύναμη που τον εκπροσωπεί, δείχνει να μην μπορεί ή και να μη θέλει να συνειδητοποιήσει τη νέα πραγματικότητα. Το έχουμε διαπιστώσει σε αρκετές περιπτώσεις στο πρόσφατο παρελθόν, το διαπιστώνουμε και στην περίπτωση των κυρώσεων για τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία.
