Υπάρχουν ιστορικά γεγονότα που μετέβαλαν άρδην την εικόνα του πλανήτη, τους γεωπολιτικούς συσχετισμούς και τον διεθνή καταμερισμό εργασίας, τις κοινωνικές σχέσεις, τους θεσμούς και την καθημερινή ζωή. Η πανδημία Covid-19 δεν ανήκει σε αυτής της τάξεως τα ιστορικά επεισόδια, παρ’ όλο που αποτέλεσε τη μεγαλύτερη άσκηση βιοπολιτικής ρύθμισης στην παγκόσμια Ιστορία. Σε ολόκληρο τον κόσμο, σχεδόν ταυτόχρονα, επιβλήθηκαν παρόμοια περιοριστικά μέτρα, αποφασίστηκαν παρεμφερείς κρατικές παρεμβάσεις για τη στήριξη των οικονομιών και πραγματοποιήθηκαν πανομοιότυπες μεταβολές στις ατομικές συμπεριφορές και τις κοινωνικές πρακτικές. Όλα αυτά δεν αποτελούν όμως παρά τη συνάρθρωση και την επιτάχυνση κατακλυσμιαίων αλλαγών που εξελίσσονται τις τελευταίες δεκαετίες.
Η μεταδημοκρατία, η κοινωνία της διακινδύνευσης, το κοινωνικό κράτος πρόληψης, οι δημοκρατίες της επιτήρησης και η 4η Βιομηχανική Επανάσταση αποτυπώνουν επιμέρους οικονομικές, κοινωνικές και θεσμικές ανακατατάξεις, που συντίθενται σε ένα νέο βιοπολιτικό παράδειγμα με καταλύτη την πανδημία. Δεν πρόκειται συνεπώς για ένα θαυμαστό καινούριο κόσμο, όπως κοινότοπα εξαγγέλλεται μετά από κάθε μέγα-καταστροφή, αλλά για έναν κατακερματισμένο κόσμο που ήταν ήδη εκεί, και που με την πλανητική υγειονομική κρίση αποκαλύφθηκε ενιαίος μπροστά στα μάτια μας εκδιπλώνοντας όλες τις πτυχές του.
Είναι θέμα χρόνου να υποχωρήσει η πανδημία, όχι όμως και ο φόβος. Η επάνοδος μιας, τουλάχιστον επιφανειακής, κανονικότητας δεν θα εξαφανίσει από το συλλογικό ασυνείδητο το πλανητικό lockdown των τελευταίων μηνών. Οι μεταβολές που επήλθαν την περίοδο της πανδημίας αφήνουν ένα ανεξίτηλο αποτύπωμα. Ο φόβος ενδέχεται μετά από ένα διάστημα να μην επικεντρώνεται πλέον στην ίδια τη ζωή, αλλά στην ξαφνική απώλεια ελέγχου των συνθηκών της.
Ο «εξισωτισμός» της πανδημίας θα δώσει αργά ή γρήγορα τη θέση του σε νέες ανισότητες, όπου κάποιοι θα έχουν πρόσβαση σε ειδική υγειονομική φροντίδα, στο πλαίσιο της διασφαλισμένης ευημερίας τους. Η υγεία δεν αφορά μόνο τη ζωή και τον θάνατο, γράφει ο Αμερικανός οικονομολόγος Angus Deaton, αλλά και το πώς ζουν οι υγιείς άνθρωποι όσο είναι ζωντανοί, ή ειδικότερα όσο βρίσκονται σε καραντίνα εν καιρώ πανδημίας. Ωστόσο, ο κίνδυνος των διαρκών μεταλλάξεων του ιού ή της εμφάνισης ενός νέου, εξίσου φονικού, θα συνοδεύει τις μετανεωτερικές κοινωνίες της διακινδύνευσης. Η κλιματική αλλαγή, η διατροφική κρίση, οι μετακινήσεις πληθυσμών και ο ελλειμματικός συντονισμός των συστημάτων δημόσιας υγείας σε πλανητικό επίπεδο καθιστούν τις πανδημίες από ιούς υψηλής μεταδοτικότητας τη μεγαλύτερη απειλή τον 21ο αιώνα.
Θα σημαίνει αυτό και το τέλος ή τη μετάλλαξη της φιλελεύθερης δημοκρατίας; Αποτελεί η επιστροφή του κεϋνσιανισμού και η ανασυγκρότηση ενός ιδιότυπου κοινωνικού κράτους πρόληψης μια ιστορική παρένθεση ή πρόκειται για την εκ νέου ανακάλυψη και την ανακαθήλωση του κρατικού παρεμβατισμού και των συστημάτων καθολικής κοινωνικής προστασίας; Οι μηχανισμοί επιτήρησης, τα λογισμικά-κατάσκοποι και το ψηφιακό Πανοπτικόν θα επισημοποιηθούν και θα παγιωθούν ή η απροκάλυπτη χρήση τους θα προκαλέσει ένα κύμα ελέγχου των δικτύων παρακολούθησης; Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα αποσυντεθεί μπροστά στο έλλειμμα οικονομικής και υγειονομικής αλληλεγγύης που ανέδειξε η πανδημία ή θα προχωρήσει σε εμβάθυνση των θεσμών της, αποδεικνύοντας για ακόμη μια φορά ότι οι κρίσεις οδηγούν σε ενοποιητικά άλματα;
Οι εργασιακές σχέσεις, οι κοινωνικές συμβάσεις, οι πολιτικές πρακτικές, η λειτουργία των θεσμών και της κοινωνίας πολιτών, ο εκπαιδευτικός χώρος επανακαθορίζονται. Στις παγκόσμιες οδούς ταχείας κυκλοφορίας οι νέες ασθένειες και οι νέες θεραπείες ταξιδεύουν και αυτές, χωρίς κατ’ ανάγκη να μειώνονται οι ανισότητες στην υγεία. Οι νέες μορφές εξουσίασης, τυπικές και άτυπες, μπορούν να οριοθετηθούν μόνο με την εκ νέου επινόηση των τρόπων πραγμάτωσης των ατομικών, πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων. Το στοίχημα δεν είναι άλλο από τη βιολογική επιβίωση χωρίς την απεμπόληση της φιλελεύθερης δημοκρατίας, του κοινωνικού κράτους και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.
Οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις στον τομέα των ηλεκτρονικών μέσων επικοινωνίας και των τηλεπικοινωνιακών δικτύων κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες δεν κατέστησαν απλώς την πληροφορία αντικείμενο ιδιαίτερης οικονομικής και πολιτισμικής σημασίας, αλλά οδήγησαν στη δημιουργία ενός νέου μοντέλου οικονομίας και, ενδεχομένως, σε ένα νέο τύπο ανθρώπου. Στην «εποχή της πρόσβασης» ο ρόλος της ιδιοκτησίας μεταβάλλεται ριζικά, καθώς οι αγορές παραχωρούν τη θέση τους στα δίκτυα και η ιδιοκτησία αντικαθίσταται από την πρόσβαση, υπό την έννοια ότι στη νέα οικονομία οι προμηθευτές κρατούν την ιδιοκτησία και την εκμισθώνουν ή χρεώνουν μια αμοιβή εισόδου, συνδρομή ή εισφορές ιδιότητας μέλους για μια βραχυπρόθεσμη χρήση της, όπως έχει γράψει σε ανύποπτο χρόνο ο Jeremy Rifkin.
Η πιο ορατή μεταβολή που επέφερε στις εργασιακές σχέσεις η πανδημία ήταν η τηλεργασία στις διάφορες μορφές της. Όμως ταυτόχρονα οδήγησε σε δεκάδες εκατομμύρια απολύσεις ή αναγκαστική αργία εργαζομένων σε όλο τον κόσμο, εντείνοντας την επισφάλεια και διογκώνοντας το πρεκαριάτο, την τάξη των εργαζομένων που βιώνουν ένα μόνιμο καθεστώς αστάθειας ως προς την κοινωνική θέση και την εργασιακή τους κατάσταση, στην οποία περιλαμβάνονται και ο νέοι εργαζόμενοι σε ευέλικτες μορφές απασχόλησης. Αυτή την «τάξη» έπληξε περισσότερο η πανδημία, οξύνοντας παράλληλα τα φαινόμενα κοινωνικού αποκλεισμού. Αν οι τεχνολογικές και διαχειριστικές μεταμορφώσεις της εργασίας στην αναδυόμενη διαδικτυακή επιχείρηση αποτελούν τον κυριότερο παράγοντα μέσω του οποίου ο ψηφιακός μετασχηματισμός και η παγκοσμιοποίηση επηρεάζουν γενικά τις κοινωνίες, η πανδημία επιτείνει και επιταχύνει αυτή την εξέλιξη.
Η τηλεργασία δεν αποτελεί μια καινοφανή μορφή απασχόλησης. Ο δεύτερος ψηφιακός μετασχηματισμός βρισκόταν ήδη σε εξέλιξη όταν εκδηλώθηκε η πανδημία. Η εξάπλωση της ψηφιοποίησης και της αυτοματοποίησης στον τομέα των υπηρεσιών συμβαδίζει με τους μετασχηματισμούς που συντελούνται στις εργασιακές σχέσεις κατά τη μεταφορντική εποχή. Ευέλικτες μορφές απασχόλησης, νέοι όροι εργασίας, νέοι εργασιακοί κίνδυνοι, υποχώρηση των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης, νέες μορφές οργάνωσης της συνδικαλιστικής δράσης είναι ορισμένες όψεις αυτών των μετασχηματισμών. Η διευρυνόμενη ψηφιοποίηση στην απασχόληση, σε συνάρτηση με τις νέες εργασιακές σχέσεις, διαμορφώνουν ένα νέο τοπίο στον κόσμο της εργασίας, του οποίου τα χαρακτηριστικά δεν έχουν ακόμη διερευνηθεί επαρκώς.
Η πανδημία επιτάχυνε την εξάπλωση της τηλεργασίας, της εργασίας μέσω ηλεκτρονικής πλατφόρμας και της νομαδικής εργασίας, διαταράσσοντας το παραδοσιακό μοντέλο οργάνωσης της εργασίας. Σε ορισμένες μορφές τους η τηλεργασία και η ευέλικτη απασχόληση δεν καλύπτουν τον εργαζόμενο με τις προστατευτικές ρυθμίσεις του εργατικού δικαίου, με συνέπεια την εργασιακή ανασφάλεια. Η «κινητή εργασία» και η ψηφιακή αναοριοθέτηση της εργασίας χαρακτηρίζονται από την απεριόριστη διαθεσιμότητα του εργαζομένου, την εξαφάνιση του ελεύθερου χρόνου και τους κινδύνους ψυχοσωματικής εξουθένωσης και ολοκληρωτικής επιτήρησης των εργαζομένων.
Οι νέες βιοπολιτικές ρυθμίσεις προαναγγέλλουν έναν κόσμο διαρκούς βιομετρικής επιτήρησης, εργασιακής απορρύθμισης και επισφάλειας, κοινωνικής πειθάρχησης, περιορισμού των ατομικών και των κοινωνικών δικαιωμάτων, υποχώρησης της δημοκρατίας, διεύρυνσης των ανισοτήτων και επικράτησης μιας συνθήκης όπου ο αρχαϊκός φόβος για τη ζωή θα έχει την τελευταία λέξη μπροστά σε κάθε εγχείρημα θέσπισης μιας καλύτερης κοινωνίας.
Η πανδημία είναι μόνο μια προειδοποίηση μπροστά στις επιπτώσεις της επερχόμενης περιβαλλοντικής καταστροφής. Η κλιματική αλλαγή, ως κορυφαίο πλανητικό πρόβλημα σήμερα, βρίσκεται στην καρδιά όλων των γεωπολιτικών διακυβευμάτων και συνδέεται άμεσα όχι μόνο με την πανδημία, αλλά και με την έκρηξη των ανισοτήτων, τις διευρυνόμενες μεταναστευτικές ροές, την ενεργειακή ανισοκατανομή, τις αντινομίες μεταξύ συστήματος παραγωγής και συστήματος αναπαραγωγής της ζωής.
Η επιτάχυνση πολλών αλλαγών που είχαν ήδη δρομολογηθεί τις τελευταίες δεκαετίες συνεπάγεται τόσο θετικές όσο και αρνητικές επιπτώσεις. Η εξοικείωση μεγάλων ομάδων του πληθυσμού με τις νέες τεχνολογίες ήταν ταχύτατη. Η τηλεργασία και η τηλεκπαίδευση έχουν θετικές αλλά και αρνητικές όψεις. Οι έρευνες και οι τεχνικές πρόληψης από νέες ασθένειες που απειλούν την ανθρωπότητα βγαίνουν ωφελημένες από την πανδημία. Από την άλλη πλευρά οι κίνδυνοι για την απασχόληση, την ιδιωτικότητα και μια σειρά ατομικών ελευθεριών είναι προφανείς. Σε τελική ανάλυση, αν οι θετικές όψεις των αλλαγών θα υπερισχύσουν των αρνητικών εξαρτάται από συλλογικές επιλογές και αποφάσεις.
