Εγκλήματα τιμής είναι πράξεις εκδίκησης –με πιο
συνηθισμένη αυτή του θανάτου– που διαπράττονται από άνδρες-μέλη μιας
οικογένειας προς κάποιες γυναίκες-μέλη της οικογένειας, οι οποίες
θεωρείται ότι, με τις πράξεις τους, έχουν προκαλέσει ντροπή στην
οικογένεια.
Μια γυναίκα μπορεί να βρεθεί στο στόχαστρο της οικογένειάς
της για διάφορους λόγους, μεταξύ των οποίων: όταν αρνείται να παντρευτεί
υπό προσυμφωνημένο γάμο, όταν ζητά διαζύγιο (ακόμα και αν ο σύζυγός της την κακοποιεί), όταν
πέφτει θύμα σεξουαλικής επίθεσης, ή όταν –κατά ισχυρισμούς άλλων–
διαπράττει μοιχεία. Κοινώς, η απλή αντίληψη ότι μια γυναίκα έχει
συμπεριφερθεί με τρόπο που ατιμάζει την οικογένειά της είναι αρκετή,
ώστε να καταστεί θύμα επιθετικών ενεργειών από τα μέλη της ίδιας της τής
οικογένειας (Human Rights Watch). Βέβαια, αν και είναι πιο σπάνιο
φαινόμενο, ενδέχεται να υπάρξουν και άνδρες θύματα τέτοιων εγκλημάτων,
από τα μέλη της οικογένειας μιας γυναίκας με την οποία θεωρείται ότι
έχουν μια μη αποδεκτή σχέση. Οι μέθοδοι θανάτου περιλαμβάνουν
λιθοβολισμό, καίρια τραύματα με μαχαίρι, ξυλοδαρμό, κάψιμο,
αποκεφαλισμό, απαγχονισμό, επιθέσεις με οξύ, πυροβολισμό και
στραγγαλισμό. Μερικές φορές, μάλιστα, οι δολοφονίες πραγματοποιούνται σε
δημόσια θέα, ώστε να προειδοποιηθούν άλλα άτομα που ίσως
συμπεριφέρονται “απρεπώς”, προκειμένου να παραδειγματιστούν, και να
συνετιστούν. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των εγκλημάτων τιμής είναι ότι
αποτελούν πράξη συλλογικής φύσης. Πιο συγκεκριμένα, τα μέλη μιας
εκτεταμένης οικογένειας –συμπεριλαμβανομένων των συγγενών δευτέρου ή
τρίτου βαθμού– προχωρούν στην πράξη μαζί, πολλές φορές μέσω ενός
επίσημου οικογενειακού συμβουλίου, στα πλαίσια του οποίου συζητούν τα
κρίσιμα γεγονότα, και παίρνουν την τελική απόφαση (Selby, 2016).
Ο πιο συνηθισμένος σκοπός των εγκλημάτων τιμής
είναι ο έλεγχος της συμπεριφοράς ενός ατόμου, ιδιαίτερα σε σχέση με τη
σεξουαλικότητά του ή την τελετή του γάμου. Ακόμη, τα εγκλήματα τιμής
συνδέονται με τη φήμη που έχει μια οικογένεια στα μέλη μιας κοινότητας,
και τη διατήρηση/αποκατάσταση της φήμης αυτής, έπειτα από το στίγμα που
επέφερε στην οικογένεια μια απαράδεκτη –σύμφωνα με τα κριτήριά τους–
συμπεριφορά ενός γυναικείου μέλους της. Το αξιοπερίεργο
είναι ότι, εντός της κοινότητας, οι δράστες δεν φέρουν κάποιο αρνητικό
στίγμα όσον αφορά την πράξη τους, καθώς θεωρείται ότι αυτή είναι
δικαιολογημένη από τα ηθικά κριτήρια που πρεσβεύει η κοινότητα.
Τα εγκλήματα τιμής σχετίζονται με τις
κουλτούρες των λαών, και παρατηρούνται συνήθως σε περιοχές του κόσμου με
συντηρητικές αντιλήψεις, ιδίως σε μικρές και στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους κοινωνίες. Σε
αυτές, η έννοια της τιμής τοποθετείται στο κέντρο της κουλτούρας τους,
και η πάση θυσία διατήρησής της λογίζεται ως απώτερος σκοπός, καθώς η
εξάρτησή της από τη συλλογική γνώμη μιας κοινότητας, οδηγεί στο να
λειτουργεί αυτή ως το βασικό μέτρο κοινωνικού κύρους ενός ατόμου ή μιας
οικογένειας.
Η απώλεια της τιμής έχει δύο συνέπειες, μία που
αφορά το θύμα, και μία που αφορά τους ανθρώπους που το περιβάλλουν:
Αρχικά, το θύμα πιθανότατα θα αισθανθεί ντροπή, ενοχή ή άλλα ανάλογα
συναισθήματα μετά την παραβίαση ενός ηθικού κανόνα, ενώ οι πολίτες εντός
μια κοινότητας θεωρούν πως ένα άτομο το οποίο έχει παραβιάσει έναν
ηθικό κώδικα, ή γενικότερα έχει διαπράξει μια ανέντιμη πράξη, θα πρέπει
να αισθάνεται ντροπιασμένο (Cohan, 2010).
Οι ρίζες των εγκλημάτων τιμής δεν έχουν ως
αφετηρία τη θρησκεία, ούτε σχετίζονται με αυτήν, παρά τη στάση των μέσων
μαζικής ενημέρωσης της Δύσης. Η στάση αυτή δικαιολογείται από το
πρόσχημα της εμφάνισης του φαινομένου σε Ισλαμικές και Ινδουιστικές
χώρες, αλλά πρόκειται για ένα ξεκάθαρα πολιτισμικό φαινόμενο.
Στους προ-Ισλαμικούς πολιτισμούς της Αραβικής Χερσονήσου, συμπεριλαμβανομένων αυτών του Πακιστάν και του Αφγανιστάν, οι κοινωνίες ήταν αυστηρά πατριαρχικές, με πατριαρχική δόμηση. Συνεπώς, το ενδεχόμενο να γίνει μια γυναίκα μητέρα διαχειριζόταν κυρίως από την οικογένειά της, η οποία αναλάμβανε τη διευθέτηση αυτού του ζητήματος μέσα από προσυμφωνημένους γάμους, με απώτερο σκοπό την επίτευξη οικονομικών ή στρατιωτικών ωφελειών για την οικογένεια ή τη φυλή. Με τη γέννηση του Ισλάμ, και την εξάπλωσή του σε σχεδόν ολόκληρη την περιοχή της Αραβικής Χερσονήσου, διαμορφώθηκε μια διαφορετική προοπτική, όσον αφορά τα εγκλήματα τιμής. Ούτε το Κοράνι, ούτε οι ερμηνευτές του θρησκευτικού νόμου, της Σαρία, αναφέρονται με σαφήνεια στα εγκλήματα τιμής, ενώ σύμφωνα με τη Σαρία απαγορεύονται οι εξωδικαστικές εκτελέσεις, και, άρα, τα εγκλήματα τιμής δεν είναι θεμιτά και αναγνωρισμένα από τους θρησκευτικούς κύκλους. Ωστόσο, οι πιο συνηθισμένες ερμηνείες της Σαρία αναφέρουν ως τιμωρία της μοιχείας το λιθοβολισμό, και τα 100 χτυπήματα με μαστίγιο, ανεξαρτήτως φύλου, για την προ του γάμου επαφή. Παρ’ όλα αυτά, πολλά αραβικά κράτη (όπως η Σαουδική Αραβία,το Ιράκ, η Ιορδανία, το Πακιστάν και το Αφγανιστάν) τηρούν την παράδοση των εγκλημάτων τιμής, αντί να επιλύσουν το ζήτημα δικαστικώς. Παράλληλα, σε χώρες όπως το Πακιστάν, όπου το κεντρικό σύστημα ποινικής δικαιοσύνης παρουσιάζει σοβαρές ελλείψεις, και δεν είναι προσβάσιμο για όλους –και ιδίως για τους πολίτες των αγροτικών περιοχών–, κυριαρχούν άτυπα νομικά συστήματα, προσαρμοσμένα στην πατριαρχική αντίληψη της κοινωνίας, που απαιτούν τόσο τους θανάτους γυναικών, όσο και γάμους αποζημίωσης, ως μια μορφή αντίποινων (Szczepanski, 2017).
Εν συνεχεία –και σε αντίθεση με τις μεγάλες
μονοθεϊστικές θρησκείες–, ο Ινδουισμός δεν θεωρεί τη σεξουαλική επιθυμία
ακάθαρτη ή κακή με οποιοδήποτε τρόπο.Το πρόβλημα που ανακύπτει και έχει
σχέση με τη θρησκεία είναι ότι η καταλληλότητα ενός συζύγου κρίνεται
κατά αποκλειστικότητα από την κάστα στην οποία ανήκει. Έτσι, σε αυτήν
την περίπτωση, τα περισσότερα εγκλήματα τιμής έχουν διενεργηθεί εναντίον
ζευγαριών από διαφορετική κάστα,τα οποία ερωτεύτηκαν, και, κατά
συνέπεια, η αιτία δολοφονικής επίθεσης εις βάρος τους είναι ότι
αρνήθηκαν να παντρευτούν τα άτομα που είχαν υποδείξει οι οικογένειές
τους, ή ότι παντρεύτηκαν κρυφά κατά τη δική τους βούληση και επιθυμία,
δείχνοντας ανυπακοή στις οικογένειές τους (Honour Based Violence
Awareness Network, 2017).
Τα εγκλήματα τιμής αποτελούν συχνό φαινόμενο και στην
Ευρωπαϊκή ήπειρο, ενώ στην πλειονότητά τους είναι άμεσα συνυφασμένα με
τις μεταναστευτικές ροές προς τις ευρωπαϊκές χώρες. Σε ορισμένες
περιοχές της Ανατολικής Ευρώπης, όπως την Τσετσενία, και κάποιες
Βαλκανικές χώρες, όπως την Αλβανία, έχουν καταγραφεί περιστατικά
εγκλημάτων τιμής μεταξύ των αυτόχθονων πληθυσμών των περιοχών, ενώ
παρόμοια περιστατικά καταγράφονται ακόμη και σε Μεσογειακές χώρες, όπως η
Ιταλία και η Ελλάδα. Τα συστατικά στοιχεία σχετικά με την τωρινή
κατάσταση επί του θέματος είναι περιορισμένα, όσον αφορά τις πρώην
Σοβιετικές χώρες, αν και μέχρι τώρα έχουν γνωστοποιηθεί κάποιες
υποθέσεις καταναγκαστικών γάμων στις ανατολικοευρωπαϊκές κοινότητες
(Honour Based Violence Awareness Network,2017). Στις περισσότερες χώρες
της Δυτικής και Βόρειας Ευρώπης, τα εγκλήματα τιμής συνδέονται σχεδόν
αποκλειστικά με τους μεταναστευτικούς πληθυσμούς, όπου αυτά λαμβάνονται
ως τρόπος επιβίωσης των φυλετικών και πατριαρχικών δομών της κοινωνίας
από τις χώρες καταγωγής τους, αντανακλώντας τα πρότυπα και τις δομές της
κοινωνίας όπως τα βίωσαν οι ίδιοι. Ωστόσο, πολλές φορές τα εγκλήματα
τιμής είναι δυνατόν να γίνουν ακόμη πιο βίαια, εξαιτίας της εμπειρίας
του ξεριζωμού από τις πατρίδες τους, και της μετεγκατάστασης των
πληθυσμών αυτών σε νέες, ξένες προς αυτούς πολιτισμικά κοινωνίες, όπως
επίσης και του κοινωνικού αποκλεισμού που η εμπειρία αυτή συνεπάγεται.
Πολλές χώρες της Βόρειας Ευρώπης και της Σκανδιναβίας έχουν αναπτύξει
διάφορες στρατηγικές για την προστασία δυνητικών θυμάτων, ενώ υπάρχει
και ένας αυξανόμενος αριθμός Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, οι οποίες
εξειδικεύονται στην παροχή συμβουλευτικής υποστήριξης σε γυναίκες οι
οποίες κινδυνεύουν να δεχτούν άμεσα κάποια επίθεση, ή να παντρευτούν
καταναγκαστικά. Είναι αξιοσημείωτο πως τα εγκλήματα τιμής είναι πιο
διαδεδομένα στους μεταναστευτικούς πληθυσμούς της πρώτης γενιάς, γεγονός
που υποδηλώνει ότι η μεγαλύτερη ενσωμάτωση των μεταναστευτικών
μειονοτήτων αποτελεί ένα σημαντικό βήμα για τη μείωση της βίας στο
πλαίσιο της οικογένειας (Colombo, 2011).
Όπως φαίνεται και από τα παραπάνω, τα εγκλήματα τιμής
είναι μια βίαιη πρακτική, βαθιά ριζωμένη στην κουλτούρα των
μουσουλμανικών κυρίως κρατών (απ’ όπου και αντλούν τις ρίζες τους), μη
συνδεδεμένη με τη θρησκεία, αλλά με την πατριαρχική δομή των κοινωνιών
που έχουν ως κέντρο των αντιλήψεών τους την τιμή της οικογένειας και την
καλή φήμη της τελευταίας μεταξύ των συμπολιτών τους. Πρόκειται για μια
πρακτική που απαγορεύει στις γυναίκες να πάρουν οι ίδιες σημαντικές
αποφάσεις για τις ζωές τους, όπως η επιλογή των συζύγων ή των συντρόφων
τους. Επιπλέον, θεωρεί άξιο τιμωρίας το βιασμό που οι ίδιες υπέστησαν,
τιμωρώντας πάντοτε το θύμα –και μάλιστα μέχρι εσχάτων–, και
αντιλαμβάνοντας την κατάσταση αυτήν ως υποτίμηση της οικογένειάς τους,
ενώ ίδια αντιμετώπιση λαμβάνουν και τα άτομα που ανήκουν στη ΛΟΑΤ
κοινότητα. Με τη μετεγκατάσταση μεταναστευτικών πληθυσμών προερχόμενων κυρίως από
χώρες της Νότιας Ασίας σε χώρες της Ευρώπης, αλλά και τις Ηνωμένες
Πολιτείες της Αμερικής, και με την προσπάθεια αυτών να διατηρήσουν την
κουλτούρα τους, τα εγκλήματα τιμής είναι μέσο τιμωρίας οποιασδήποτε
κίνησης ενσωμάτωσης στο νέο τρόπο ζωής που προσφέρουν οι δυτικές
κοινωνίες στους πληθυσμούς αυτούς, προσθέτοντας μία ακόμη παράμετρο στα
κριτήρια που απαιτούνται για την πραγματοποίηση των εγκλημάτων αυτών. Το
κλειδί για την υποχώρηση του φαινομένου, στις Δυτικές τουλάχιστον
κοινωνίες, είναι η εγκόλπωση των μεταναστευτικών πληθυσμών στις νέες για
αυτούς κοινωνίες, ώστε να ξεπεράσουν σταδιακά την ανάγκη για διατήρηση
των κοινωνικών πρακτικών που φέρουν μαζί τους στο ταξίδι τους προς τη
νέα τους ζωή.
Παρασκευή Πολυχρόνη
Πηγές:
- Cohan J. (2010). Honor Killings and the Cultural Defense. https://scholarlycommons.law.cwsl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1086&context=cwilj
- Selby D. (2016). Honour Killings: Everything You Should Know and Why They Aren’t Honourable. https://www.globalcitizen.org/en/content/honor-based-violence-killings-women-girls-pakistan/
- Szczepanski K. (2017). The History of Honour Killings in Asia.
https://www.thoughtco.com/honor-killings-in-asia-4059398
- Honour Based Violence Awareness Network (2017). Honour Killings by Region. http://hbv-awareness.com/regions/
- Colombo V. (2011). Honour Killings in Europe.
https://www.gatestoneinstitute.org/1849/honor-killings-in-europe
