Διαχείριση κρίσεων & Σύγχρονες απειλές κατά της Διεθνούς Ασφάλειας...

Το ξέσπασμα μίας κρίσης εμπεριέχει το στοιχείο της έκπληξης καθώς, στις περισσότερες των περιπτώσεων, είναι μη αναμενόμενο. 


Παρ’ όλα αυτά, οι κρίσεις δεν αποτελούν κάτι ασυνήθιστο στη ροή των εξελίξεων. Οι συνθήκες του σύγχρονου διεθνούς συστήματος χαρακτηρίζονται από μία πληθώρα γρήγορα εκτυλισσόμενων γεγονότων. Τα γεγονότα αυτά αυξάνουν τις πιθανότητες αλλαγής δυναμικών, και πολλές φορές είναι συνυφασμένα με τη σύγκρουση και την καταστροφή. Αυτό καθιστά τη λήψη ορθολογικών αποφάσεων για την επίλυση φλεγόντων διεθνών ζητημάτων άκρως απαιτητική και δύσκολη.
Ο αριθμός και η πολυπλοκότητα των κρίσιμων καταστάσεων στην υφήλιο αυξάνονται εκθετικά τα τελευταία χρόνια. Διάφορες προκλήσεις, όπως οι ανισότητες εντός αλλά και μεταξύ κρατών, οι βίαιες συγκρούσεις και ο εξτρεμισμός, οι βαθιές δημογραφικές και επιδημιολογικές αλλαγές, καθώς και η καταστροφή του περιβάλλοντος συμβάλλουν σε αυτό. Όμως, κάποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αίτια των κρίσεων δεν απορρέουν μόνο από ένα σύστημα, ή από δυνάμεις πέραν του ελέγχου του ανθρώπου. Παράγοντες όπως τα λάθη, η παρανόηση, η αδράνεια και οι σκοπιμότητες μπορούν να έχουν εξίσου σοβαρό αντίκτυπο. Συνεπώς, το πρόβλημα δεν έγκειται απλά στην ίδια την κρίση, αλλά και στις εγγενείς επιπλοκές της διαδικασίας διαχείρισής της.
Ως κρίση μπορεί να χαρακτηριστεί ο τσακωμός ενός ζευγαριού, η κόντρα μεταξύ δύο επιχειρήσεων, αλλά και το ενδεχόμενο μιας ένοπλης σύγκρουσης ή μιας φυσικής καταστροφής. Ταυτόχρονα, κάθε μοναδική περίπτωση έχει τη δική της δυναμική και είναι ξεχωριστή. Γι αυτόν τον λόγο, η διαδικασία διαχείρισης κρίσεων είναι σπάνια σχηματική και απλή. Παρ’ όλα αυτά, θα μπορούσε να γίνει γενικά αντιληπτή ως ένας κύκλος με τέσσερις φάσεις, οι οποίες δεν είναι απαραίτητα γραμμικές, αλλά συχνά επικαλύπτονται. Επίσης, οι μεταβάσεις μεταξύ τους είναι ιδιαίτερα ρευστές, και ο κίνδυνος οπισθοδρόμησης είναι υψηλός. Οι φάσεις αυτές είναι εξής:

Ετοιμότητα – Πρόληψη (Preparedness)

Η φάση της ετοιμότητας προηγείται της κρίσης, και αφορά κυρίως προληπτικές δράσεις, όπως η δημιουργία ενός βασικού μηχανισμού διαχείρισης αυτής. Ο μηχανισμός αυτός επιβάλλεται να έχει επίγνωση των δυνατοτήτων του σε πόρους και πληροφορίες. Επιπροσθέτως, οφείλει να εκτιμήσει σωστά τις ευκαιρίες και τους κινδύνους που βρίσκονται στο περιβάλλον γύρω του. Βάσει αυτών των στοιχείων δημιουργεί ένα βασικό πλάνο αντιμετώπισης των αδυναμιών για κάθε πιθανό σενάριο κρίσης. Τα όποια σχέδια δράσης είναι καλό να προετοιμάζονται σχολαστικά και, αν είναι δυνατό, να δοκιμάζονται, καθώς έτσι καθίσταται ευκολότερη η εφαρμογή τους όταν είναι επείγον. Προφανώς είναι πολύ δύσκολη η πρόβλεψη της πορείας κλιμάκωσης μίας κρίσιμης κατάστασης σε ρεαλιστικές συνθήκες, αλλά αυτό δεν θα πρέπει να αποθαρρύνει τους εκάστοτε διαχειριστές της.

Απόκριση – Αντίδραση (Response)

Η επόμενη φάση είναι η απόκριση, η οποία συχνά ξεκινάει με την ειδοποίηση των εμπλεκόμενων στην κρίση. Μέσω της έγκαιρης κινητοποίησης, ο πυρήνας της διαχείρισης της κρίσης, η ηγεσία και τα αρμόδια όργανα μπορούν να προβούν σε αποτελεσματικότερη αντίδραση. Επίσης, με την άμεση ενημέρωση των υπόλοιπων δρώντων που επηρεάζονται από την κρίση, μειώνονται σημαντικά οι απώλειες. Κατόπιν εκτίμησης των νέων συνθηκών τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο αντιμετώπισής της, το οποίο μπορεί να προσβλέπει όχι μόνο στην αποκλιμάκωσή της, αλλά και στο αντίθετο. Ορισμένα ζητήματα που προκύπτουν κατά τη διάρκεια της κρίσης είναι η δυσκολία αξιόπιστης πληροφόρησης, η μειωμένη ευελιξία, η κόπωση, τα προβλήματα στελέχωσης και η έλλειψη συντονισμού των μέσων.

Ανάκαμψη – Ανοικοδόμηση (Recovery)

Την φάση της απόκρισης ακολουθεί αυτή της ανάκαμψης. Η στιγμή της συγκεκριμένης μετάβασης δεν είναι προκαθορισμένη, και μπορεί επίσης να συμβεί αποσπασματικά. Κατά τη διάρκεια της ανάκαμψης είναι απαραίτητη η γρήγορη καταγραφή των απωλειών και η άμεση αποκατάσταση των σημαντικότερων ζημιών. Επιβάλλεται ο μηχανισμός διαχείρισης της κρίσης να ιεραρχήσει ορθολογικά τους στόχους του. Επίσης, καλό είναι να πραγματοποιηθεί η ερμηνεία όλων των σχετικών με την εξέλιξη της κρίσης δεδομένων, και η εξαγωγή συμπερασμάτων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, χρήσιμες πληροφορίες, τεχνικές και σχέδια δράσης μπορούν να κωδικοποιηθούν καλύτερα και να διαδοθούν.

Περιορισμός – Αποτροπή (Mitigation)

Η τελευταία φάση, αυτή του περιορισμού, συμβαίνει σχεδόν ταυτόχρονα με την ανάκαμψη. Σε αυτήν ο μηχανισμός διαχείρισης της κρίσης μετριάζει τις επιπτώσεις που έχουν αρνητικό αντίκτυπο ακόμη και μετά το πέρας αυτής. Επιπροσθέτως, είναι σημαντικό να λάβει μέτρα ώστε να αποτρέψει την επανεμφάνιση των καταστροφών που δημιουργήθηκαν από αυτήν. Τέλος, τα σχετικά πλάνα δράσης πρέπει να επικαιροποιούνται και να ενισχύονται συνεχώς, με στόχο την καλύτερη προετοιμασία για την επόμενη παρόμοια κρίση.
Στις διεθνείς σχέσεις η κρίση αποτελεί συνήθως μια κατάσταση η οποία μπορεί να χαρακτηριστεί ακόμη και χαοτική, λόγω της αστάθειας και των κενών ισχύος που είναι ικανή να προκαλέσει. Από την άλλη, κάθε κρίση μπορεί να αποδειχθεί ευκαιρία για μία εκ νέου διευθέτηση ζητημάτων διεθνούς πολιτικής, ή να αποφέρει σημαντικά κέρδη στο κράτος που θα τη διαχειριστεί σωστά. Η απουσία μιας εγγυημένα αποτελεσματικής μεθόδου για τον περιορισμό της δημιουργίας κρίσεων, και την ορθολογική ληψη αποφάσεων κατά τη διάρκεια αυτής, αλλάζει ριζικά τις τυπικές διαδικασίες λειτουργίας του διεθνούς συστήματος. Ως μία κατάσταση μεταξύ ειρήνης και πολέμου μπορεί να ωθήσει μία σειρά αλυσιδωτών γεγονότων, άλλων κρίσεων, ή ακόμη και μια γενικευμένη διεθνή κρίση. Έτσι, μία απρόσμενη διαδοχή που ενισχύει την πιθανότητα βίας και καταστροφής οδηγεί στην επαναφορά της ισορροπίας μέσω της τελικής σύγκρουσης ή διαπραγμάτευσης.
Η αύξηση της συχνότητας εμφάνισης διαδοχικών, αλλά και ταυτόχρονα εξελισσόμενων, κρίσεων στα πλαίσια των διεθνών σχέσεων δεν αποτελεί κάτι καινούργιο. Αυτή χαρακτηρίζει περιόδους πριν από κάθε μεγάλη διεθνή σύγκρουση. Οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, ο Ψυχρός Πόλεμος, αλλά και το τρομοκρατικό χτύπημα κατά των ΗΠΑ ακολούθησαν μια σειρά έντονων στρατιωτικοπολιτικών κρίσεων, και δοκίμασαν τα όρια των δυνατοτήτων ηγετών, κυβερνήσεων, κρατών και οργανισμών. Ακόμα υπάρχουν απομεινάρια αυτού του παρελθόντος, ως παρατεταμένες συγκρούσεις που πρέπει επιτέλους να διευθετηθούν, αλλά και ως χρήσιμα δεδομένα και μαθήματα τα οποία είναι αναγκαίο να μελετηθούν για την καλύτερη διαχείριση των κρίσεων του παρόντος.

Οι διεθνείς κρίσεις του παρόντος

Η διαχείριση κρίσεων είναι ιδιαίτερα απαιτητική, ιδιαίτερα στα πλαίσια των διεθνών σχέσεων. Η παρούσα κατάσταση στο διεθνές σύστημα μπορεί εύκολα να προκαλέσει πανικό, απαιτεί πολλά εναλλακτικά σχέδια, και εξελίσσεται όλο και πιο απρόβλεπτα λόγω της ανάπτυξης της τεχνολογίας και της πορείας της παγκόσμιας οικονομίας. Νέες έννοιες, όπως ο μή συμβατικός πόλεμος και οι ασύμμετρες συγκρούσεις, έρχονται να μεγενθύνουν τις δύο σημαντικότερες διεθνείς απειλές – την τρομοκρατία και τη διάδοση των όπλων μαζικής καταστροφής. Ταυτόχρονα, διακρίνεται διεθνώς μια έντονη έλλειψη υπεύθυνης και αποτελεσματικής ηγεσίας, ικανής να χειριστεί σωστά τις πληροφορίες, να προσπεράσει τα θεσμικά κωλύματα και να λάβει την καλύτερη δυνατή απόφαση. Έτσι, μία κρίση σε κάθε περιφερειακό ή εθνικό υποσύστημα γίνεται πλέον ευκολότερα διεθνής.

Τρομοκρατία & Iσλαμικό Κράτος

Μία παρατεταμένη σύγκρουση είναι αυτή της Δύσης με την τρομοκρατία, και -επί της περιόδου που διανύουμε- συγκεκριμένα με το Ισλαμικό Κράτος (ΙΚ). Από το 2014 και μετά, η απρόβλεπτη εμφάνισή του και η πολυδιάστατη δράση του έχει δοκιμάσει κάθε μηχανισμό διαχείρισης κρίσεων των δυτικών κρατών. Η προπαγάνδα, οι τρομοκρατικές επιθέσεις στην «καρδιά» της Ευρώπης, και η τακτική ευελιξία του απέδειξαν πως οι ασύμμετρες απειλές μπορούν να κρύβουν από πίσω τους ένα εκλεπτυσμένο σύστημα οργάνωσης.
Πλέον, το ΙΚ δεν κατέχει έδαφος, χάριν σε μία σταδιακή διαχείριση των σχετικών κρίσεων από έναν συνασπισμό κρατών, με τις ΗΠΑ και τη Ρωσία να διαδραματίζουν κομβικό ρόλο. Ο συντονισμός των δράσεων και ο ξεκάθαρος σκοπός κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων κατά του ΙΚ δεν θύμισαν σε τίποτα την άγαρμπη αντίδραση των ΗΠΑ αμέσως μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Οι στοχευμένες αεροπορικές επιθέσεις, η εκπαίδευση και η καθοδήγηση τοπικών και περιφερειακών δυνάμεων, η σωστή πληροφόρηση και η προσαρμοστικότητα έφεραν αποτελέσματα στον στρατιωτικό τομέα. Παράλληλα, οι διπλωματικές διαπραγματεύσεις, οι καλές πρακτικές και οι πολιτικές μεσολάβησης και ανοικοδόμησης, με τη στήριξη διεθνών οργανισμών, απέδωσαν στον πολιτικό.
Ωστόσο, ο όλεθρος και η εξάπλωση δευτερευόντων κρίσεων μετά την επίτευξη αυτής της σημαντικής νίκης απαιτεί την εγρήγορση των μηχανισμών διαχείρισης. Οι βλέψεις των Κούρδων για ανεξαρτησία, και οι φυλετικές συγκρούσεις θα ήταν καλό να διευθετηθούν μέσω διαλόγου για την αποφυγή διάσπασης του Ιράκ ή της Συρίας. Είναι επίσης αναγκαίο να ολοκληρωθεί πλήρως η προστασία των περιοχών που έχουν πληγεί από τις συγκρούσεις, και να ενισχυθεί η συνεργασία του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) με τις τοπικές κοινότητες για την εκ νέου εγκαθίδρυση των κρατικών δομών και της εμπιστοσύνης, την πάταξη της βίας, την κοινωνική και οικονομική ανάκαμψη.
Παράλληλα, μακριά από τα πεδία της μάχης της Μέσης Ανατολής, πρέπει να επιτευχθεί η διάλυση του παγκόσμιου δικτύου συνεργασίας του ΙΚ με άλλες τρομοκρατικές οργανώσεις στην Αφρική και την Ασία, αλλά και ο περιορισμός της προπαγανδιστικής δράσης του στον κυβερνοχώρο. Στην Ευρώπη, τα κράτη πλέον επιβάλλεται να χαράξουν μία κοινή πολιτική για τη διατήρηση της ασφάλειας στο εσωτερικό τους, καθώς χιλιάδες ξένοι μαχητές του ΙΚ επιστρέφουν. Αυτή θα μπορούσε να προβλέπει εντονότερη διεθνή αστυνομική συνεργασία στον τομέα ανταλλαγής πληροφοριών, άμεσης συλλογικής αντίδρασης και φύλαξης συνόρων, ώστε να αποτραπούν νέα τρομοκρατικά χτυπήματα. Προς το παρόν, το χάσμα μεταξύ των σχετικών επιμέρους εθνικών στρατηγικών είναι μεγάλο, καθώς στη Μ.Βρετανία και τη Γαλλία επιλέγονται μέτρα όπως η κατάσχεση διαβατηρίων, η αφαίρεση της υπηκοότητας, ή ακόμη και η απευθείας φυλάκιση, ενώ στη Δανία ενδείκνυται η άμεση προσπάθεια ενσωμάτωσης των υπόπτων στην κοινωνία. Πιθανώς, αυτό το χάσμα θα γιγαντωθεί, αν αναλογιστεί κανείς την άνοδο της ακροδεξιάς στην Ευρώπη, ως δευτερεύουσα κρίση που προέκυψε από τις επιπτώσεις της παράτυπης μετανάστευσης.

Πυρηνικά Όπλα & Βόρειος Κορέα

Η δοκιμή πυρηνικών όπλων ή διηπειρωτικών βαλλιστικών πυραύλων αποτελεί πλέον ένα συνηθισμένο φαινόμενο, λόγω της κρίσης μεταξύ Βορείου Κορέας και ΗΠΑ που κλιμακώνεται συνεχώς εντός του 2017. Η συγκεκριμένη σύγκρουση αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα κρίσης μεταξύ δύο κρατών, με πιθανό ολέθριο διεθνή αντίκτυπο, και φέρνει στη μνήμη τον Ψυχρό Πόλεμο μεταξύ ΗΠΑ και Σοβιετικής Ένωσης (ΣΕ). Παρ’ όλα αυτά, μία βασική διαφορά μεταξύ αυτών των περιπτώσεων μάς απαγορεύει να τις ταυτίσουμε. Η διαφορά αυτή σχετίζεται με την ηγεσία.
Η τελική διαχείριση της κρίσης των πυρηνικών στον Ψυχρό Πόλεμο είχε ευτυχή κατάληξη, και οδήγησε στην αποκλιμάκωση χάριν στους τότε μετριοπαθείς και ορθολογικούς ηγέτες των ΗΠΑ και της ΣΕ. Οι Κένεντυ και Χρουστσόφ, μέσω της διαπραγμάτευσης, εκτιμώντας τις συνθήκες και δρώντας αργά και εκλεπτυσμένα, απέφυγαν τη γενικευμένη χρήση στρατιωτικής βίας και την ολέθρια πυρηνική σύγκρουση, ακόμη και μετά την κρίση της Κούβας. Δυστυχώς, οι πρόεδροι Trump και Kim Jong-un δεν ακολουθούν την ίδια στρατηγική, καθώς δυσχεραίνουν συνεχώς το κλίμα μεταξύ τους. Επίσης, αποτελούν παραδείγματα ηγετών ορμητικών και πεισματάρηδων, που συμπαθούν την απομόνωση και καταφεύγουν στη ρητορική μίσους προς εσωτερική κατανάλωση. Έτσι, δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν την ανάγκη για υποχωρήσεις προς την επίτευξη διεθνούς ισορροπίας. Η επιβολή οικονομικής φύσεως κυρώσεων, εκ μέρους του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ κατά της Βορείου Κορέας τον περασμένο Αύγουστο, κρίθηκε ανεπιτυχής ως δράση αποτροπής. Κάπως έτσι, οι δύο πλευρές βρήκαν την ευκαιρία να αποκλείσουν το ενδεχόμενο διπλωματικής λύσης. Πλέον, η Βόρειος Κορέα συνεχίζει να προκαλεί, ενώ οι ΗΠΑ ετοιμάζουν αντίμετρα, όπως η πρόσφατη ενεργοποίηση του “συμβόλου της πυρηνική απειλής”, της κατάστασης συνεχούς 24ωρης επιφυλακής των βομβαρδιστικών Β-52.
Είναι πραγματικά αδύνατο να προβλέψει κανείς την εξέλιξη της συγκεκριμένης σύγκρουσης, καθώς κινείται στα όρια του παραλογισμού. Όσο τα εμπλεκόμενα μέρη διατηρούν την παρούσα στάση, η κρίση αυτή θα διατηρεί την έντασή της και, πιθανώς, θα οδηγήσει κατ’ ελάχιστον στην εκδήλωση τοπικών αναταραχών στη χερσόνησο της Κορέας. Η ήδη υπάρχουσα ανικανότητα των διεθνών οργανισμών να συμβάλλει στην επίλυση του ζητήματος επιβαρύνεται ακόμα περισσότερο από την απουσία βούλησης για διπλωματικές δράσεις. Μία πιο ήπια προσέγγιση εκ μέρους των ΗΠΑ ίσως θα μπορούσε να βελτιώσει έστω και προσωρινά την κατάσταση, αλλά κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε να συμβεί με τον Trump και το επιτελείο του στον πυρήνα του μηχανισμού διαχείρισης της κρίσης. Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε, είναι να παρακολουθούμε και να ελπίζουμε.

Ευάγγελος Τακατίνης powerpolitics.eu

1.  Κουσκουβέλης, Η. (1997). Λήψη Αποφάσεων, Κρίση, Διαπραγμάτευση. Εκδόσεις Παπαζήση
2. Abrams, E. (2017). The United States Can’t Retreat From the Middle East. http://foreignpolicy.com/2017/07/10/what-comes-after-isis-islamic-state-mosul-iraq-syria/
3. Al-Monitor. (2017). Europe’s dilemma – how to deal with returning jihadists. https://www.al-monitor.com/pulse/afp/2017/06/eu-attacks-jihadists.html
4. Bradley Penuel, K., Stattler, M. and Hagen, R. (2013). Encyclopedia of Crisis Management. Sage Publications.
5. Choi, D. (2017) North Korean official says diplomacy is off the table until it builds a missile that can hit the east coast of the US. http://www.businessinsider.com/north-korean-diplomacy-icbm-long-range-missile-2017-10
6. El-Shafey, M. (2017). Europe’s Problem of Returning Jihadists. http://www.thearabweekly.com/Opinion/9219/Europe%E2%80%99s-problem-of-returning-jihadists
7. Fisk, R. (2017). Isis has lost Raqqa – so where will its fighters head to next?. http://www.independent.co.uk/voices/isis-raqqa-syria-latest-lost-territory-where-fighters-go-next-a8003951.html
8. Friedman, U. (2017). Can America Live With a Nuclear North Korea?. https://www.theatlantic.com/international/archive/2017/09/north-korea-nuclear-deterrence/539205/
9. Henley, J. (2017). How do you deradicalise returning Isis fighters?. https://www.theguardian.com/world/2014/nov/12/deradicalise-isis-fighters-jihadists-denmark-syria
10. Houck, C. (2017). Dunford: Time to Cut the Connections that Link ISIS’ Global Network. http://www.defenseone.com/threats/2017/10/dunford-time-cut-connections-link-isis-global-network/142091/?oref=d-topictop
11. İsyar, Ö. (2008). Definition and Management of International Crises. http://sam.gov.tr/wp-content/uploads/2012/02/OmerIsyar.pdf
12. Middle East Eye. (2017). Kurdish fighters raise flag of PKK leader in centre of Raqqa. http://www.middleeasteye.net/news/kurdish-fighters-raise-flag-showing-pkk-leader-abdullah-ocalan-centre-raqqa-610840006
13. Nachmani, A. (2016). Europe Braces for Returning Jihadists. http://www.themedialine.org/news/europe-braces-returning-jihadists/
14. Nsubuga, J. (2017). British jihadists stripped of citizenship and banned from returning to the UK. http://metro.co.uk/2017/07/30/british-jihadists-stripped-of-citizenship-and-banned-from-returning-to-the-uk-6816018/
15. Osnos, E. (2017). The Risk of Nuclear War with North Korea. https://www.newyorker.com/magazine/2017/09/18/the-risk-of-nuclear-war-with-north-korea
16. Palin, M. (2017). Is this the new ISIS? The terror group as brutal as Islamic State. http://www.nzherald.co.nz/world/news/article.cfm?c_id=2&objectid=11934158
17. Sengupta, K. (2017). War against Isis: Security services bracing for possible return of thousands of jihadists as group loses territory. http://www.independent.co.uk/news/world/europe/isis-war-syria-iraq-foreign-fighters-western-jihadists-return-europe-uk-terrorism-security-services-a7227341.html
18. Shetler, P. (2017). North Korea is bringing back all the old Cold War fears. How did we get here?. https://www.weforum.org/agenda/2017/04/north-korea-nuclear-cold-war-history-explained/
19. Stevenson, J. (2017). The Madness Behind Trump’s ‘Madman’ Strategy. https://www.nytimes.com/2017/10/26/opinion/the-madness-behind-trumps-madman-strategy.html?mabReward=ACTM4&recid=0vXVcmh8tvyoi7JikacF4ZNGz91&recp=5?src=recg
20. Weisberger, M. (2017). US Preparing to Put Nuclear Bombers Back on 24-Hour Alert. http://www.defenseone.com/threats/2017/10/exclusive-us-preparing-put-nuclear-bombers-back-24-hour-alert/141957/?oref=d-dontmiss
21. White, M. (2017). More than 400 former jihadi fighters back in Britain, say security sources. http://news.sky.com/story/battle-hardened-returning-jihadists-pose-uk-terror-threat-10815737
22. Wirschafter, J. and Gadiaga, K. (2017). Africa becomes the new battleground for ISIS and Al-Qaeda as they lose ground in Mideast. https://www.usatoday.com/story/news/world/2017/10/25/africa-becomes-new-battleground-isis-and-al-qaeda-they-lose-ground-mideast/796148001/
23. Wright, J. (2017). The Real Lessons of Vietnam — and Afghanistan. http://www.defenseone.com/ideas/2017/10/real-lessons-vietnam-and-afghanistan/141742/
24. Yayla, A. (2017). 6 Steps To Winning The War Against ISIS Beyond The Battlefield. https://www.huffingtonpost.com/entry/war-against-isis_us_5970b3e5e4b0aa14ea77fbfb
25. Yakoubian, M. (2017). Raqqa After ISIS Still Needs US Help. http://www.defenseone.com/ideas/2017/10/raqqa-after-isis-still-needs-us-help/142100/?oref=site-defenseone-flyin-sailthru