Ο άνθρωπος, το εργαλείο και το σύμβολο...

Του Σπύρου Κεραμά. Η ανθρωπολογία του Λιούις Μάμφορντ «Ο άνθρωπος είναι από την πρωταρχή του δημιουργός συμβόλων και δημιουργός εργαλείων…» (Μάμφορντ 1997: 158).

 

The Evolution of Man – Octavio Ocampo.

Αποτελεί κοινό τόπο για την νεωτερική σκέψη η ικανότητα του ανθρώπου να επεμβαίνει στο φυσικό του περιβάλλον και να το μετασχηματίζει. 

Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα ζώα, ο χώρος του ανθρώπου υπάρχει πάντοτε ως προϊόν της δικής του δραστηριότητας. Η μετασχηματιστική δράση του ανθρώπου δεν αφορά μόνο τον φυσικό χώρο, αλλά και τον ίδιο του τον εαυτό, στον βαθμό που ο άνθρωπος διαμορφώνεται μέσω ενός διαρκούς συσχετισμού με τα στοιχεία που τον περιβάλλουν.
Η ρήξη με τον φυσικό εαυτό κατανοείται ως μια διαδικασία με υποκείμενο τον ίδιο τον άνθρωπο. Η μετάβαση στην κοινωνική κατάσταση εκλαμβάνεται ως έργο του ίδιου του ανθρώπου, που υπαγορεύεται από την ανθρωπολογική αναγκαιότητα της εξωτερίκευσης, η οποία, σύμφωνα με τους Πέτερ Μπέργκερ και Τόμας Λούκμαν, θεμελιώνεται στην βιολογική κατασκευή του ανθρώπου (Μπέργκερ & Λούκμαν 2003: 106).
Η ιδέα της αυτο – δημιουργίας του ανθρώπου εμφανίζεται σε στοχαστές με διαφορετικές φιλοσοφικές αφετηρίες. Ο Καρλ Μαρξ επεξεργάζεται την διαδικασία αυτογένεσης του ανθρώπου στα πρώιμα έργα του (Μαρξ 2012: 138). Ο Φρίντριχ Νίτσε ορίζει τον άνθρωπο ως εκείνο «το ζώο του οποίου ο τύπος δεν έχει ακόμη παγιωθεί» (Macherey 2013: 52). Ενώ ο πατέρας της ερμηνευτικής, Hans Georg Gadamer, αντιλαμβάνεται τον άνθρωπο, ως ένα ον που αρνείται τον φυσικό του εαυτό και τον αναδημιουργεί μέσω της πράξης (Gadamer 1997: 86).
Η παραπάνω συμφωνία, ωστόσο, φαίνεται αρκετά εύθραυστη όταν πρέπει να προσδιοριστούν τα μέσα, τα οποία χρησιμοποίησε ο άνθρωπος για να υπερβεί τον φυσικό του εαυτό και να φτάσει στην κοινωνική του συγκρότηση. Η μετάβαση στην βιομηχανική εποχή, που κορυφώθηκε κατά τον 19^ο αιώνα, συνοδεύτηκε από την εμφάνιση ενός νέου ερμηνευτικού μοντέλου, του Homo Faber¹, το οποίο εντοπίζει την ειδοποιό διαφορά του ανθρώπου στην τεχνική του δραστηριότητα, δηλαδή στην κατασκευή και την χρήση εργαλείων. Σύμφωνα με τον Μάμφορντ, «για έναν αιώνα ο άνθρωπος συνήθως προσδιοριζόταν ως ένα ζώο που χρησιμοποιεί εργαλεία» (Μάμφορντ 1966: 304)².
Ήδη από τα τέλη του 18^ου αιώνα, ο Γάλλος Διαφωτιστής Nicolas de Condorcet, θεωρεί καθοριστική την συμβολή της τεχνολογίας στη μετάβαση του ανθρώπου από την φυσική κατάσταση στην πολιτισμικά οργανωμένη ζωή (Adas 2003: 107). O James Mill, ήταν επίσης από τους πρώτους που υποστήριξε ότι τα τεχνικά επιτεύγματα αποτελούν προϋπόθεση του πολιτισμένου βίου (2003: 205). Ο Μαρξ τοποθετεί την διαδικασία της αυτό – δημιουργίας μέσα στο πεδίο της παραγωγής³, ενώ ο Φρίντριχ Ένγκελς θα κάνει λόγο για «εξανθρωπισμό του πιθήκου μέσω της εργασίας» (Ένγκελς 2011). Θεωρεί, μάλιστα, ότι ακόμη και ορισμένα ουσιώδη γνωρίσματα του ανθρώπου, όπως η γλώσσα, προέκυψαν ως αποτέλεσμα της εργασιακής – τεχνικής δραστηριότητάς του (2011: 15). Τέλος ένας από τους πρώτους που χρησιμοποίησε τον όρο «Homo Faber» ήταν ο Γάλλος φιλόσοφος, Ανρί Μπεργκσόν (Μάμφορντ 2005α: 14).
Ο Μάμφορντ παρεμβαίνει στη συζήτηση περίπου στα μέσα του 20^ου αιώνα, αξιοποιώντας ένα σύνολο γνώσεων από πολλά και διαφορετικά επιστημονικά πεδία. Ιστορία, ανθρωπολογία, αρχαιολογία, παλαιοντολογία, βιολογία, γλωσσολογία, αποτελούν τις δεξαμενές από τις οποίες αντλεί το υλικό του⁴. Θέτει ως κεντρικό ζητούμενο των ερευνών του να καταδείξει την ανεπάρκεια των μονοπαραγοντικών εξηγήσεων της ανθρώπινης ανάπτυξης (2005α: 21). Αυτό σημαίνει, ότι για τον ίδιο η τεχνική δραστηριότητα του ανθρώπου δεν επαρκεί για να ερμηνεύσει την ανθρώπινη προϊστορία. Πρόκειται για μια μακρά περίοδο χιλιάδων ετών, κατά την οποία ο άνθρωπος ανέπτυξε μια πολλαπλότητα πρακτικών. Η τελευταία για τον Μάμφορντ έχει οντολογική θεμελίωση: το ίδιο το ανθρώπινο σώμα δεν είναι εξειδικευμένο για μια συγκεκριμένη δραστηριότητα. Ως ον, διακρίνεται για τον «πλούσιο βιολογικό εξοπλισμό» του (2005α:12), που του επιτρέπει να συγκροτεί πρακτικές που δεν υπαγορεύονται από την άμεση ζωική ανάγκη.
Γιατί όμως οι ερευνητές αγνόησαν τον πλούτο της ανθρώπινης δραστηριότητας και απέδωσαν προνομιακό ρόλο στην κατασκευή εργαλείων; Σύμφωνα με τον Μάμφορντ, αυτό οφείλεται σε μια μεθοδολογική πλάνη των πρώτων αρχαιολόγων – παλαιοντολόγων, που τους οδήγησε να αποδέχονται ως έγκυρη μαρτυρία για την εποχή την οποία μελετούν μόνο τα υλικά αντικείμενα. Όσες δραστηριότητες του ανθρώπου δεν άφησαν υλικό αποτύπωμα, δεν βρέθηκαν στις αρχαιολογικές ανασκαφές και συνεπώς αγνοήθηκαν. Όπως επισημαίνει ο Αμερικάνος στοχαστής:

«Όσο ο παλαιοανθρωπολόγος θεωρούσε τα υλικά αντικείμενα – κυρίως κόκαλα και πέτρες – μοναδική επιστημονικά αποδεκτή μαρτυρία των δραστηριοτήτων του πρώιμου ανθρώπου, τίποτα δεν μπορούσε να αλλάξει το στερεότυπο αυτό… ο υπερτονισμός της χρήσης εργαλείων ήταν το αποτέλεσμα της απροθυμίας του ερευνητή να σκεφτεί μαρτυρίες άλλες εκτός από εκείνες που βασίζονταν σε υλικά ευρήματα» (2005α: 20).

Δεν θα πρέπει ωστόσο να πιστέψουμε ότι ο Μάμφορντ υποτιμά το ενδιαφέρον του νεωτερικού ανθρώπου για την τεχνική. Ισχυρίζεται μάλιστα ότι «ο κόσμος είχε για υπερβολικά πολύ καιρό παραβλέψει την σπουδαιότητα της τεχνικής προσπάθειας» (1997: 44). Η ανάδυση ενός στοχασμού πάνω στην τεχνική αποτέλεσε για τον νεώτερο κόσμο μια ριζοσπαστική στιγμή. Ωστόσο, από την πλήρη αδιαφορία για τον υλικό πολιτισμό, η νεωτερική σκέψη οδηγήθηκε στο άλλο άκρο: να προβάλλει με καθολικό τρόπο στο παρελθόν μια ιδιαιτερότητα του Δυτικού πολιτισμού⁵.
Σε ποιες δραστηριότητες, όμως αποδίδει ο Μάμφορντ διαπλαστικό ρόλο για τον άνθρωπο και ποια είναι η σχέση τους με την τεχνική; Αν με τον όρο «τεχνική» εννοούμε εκείνο το σύνολο πρακτικών που κινητοποιεί ο άνθρωπος για να «ελέγχει και να κατευθύνει τις φυσικές δυνάμεις» (1997:23), τότε για τον Μάμφορντ η αφετηρία της τεχνικής είναι το ίδιο το ανθρώπινο σώμα, το οποίο αποτελεί το πρωταρχικό εργαλείο για τον άνθρωπο (2005α: 12). Ταυτόχρονα, το σώμα είναι και αντικείμενο ελέγχου. Ο έλεγχος των σωματικών λειτουργιών ήταν εξίσου σημαντικός για τον πρώιμο άνθρωπο με τον έλεγχο των εξωτερικών φυσικών διαδικασιών. Η τεχνική λοιπόν, είναι εξαρχής προσανατολισμένη τόσο στον μετασχηματισμό του φυσικού χώρου όσο και του ανθρώπινου σώματος.
Για τον Αμερικάνο στοχαστή, η τεχνική δραστηριότητα συμβάλλει στην διαμόρφωση του ανθρώπινου εαυτού και στην απομάκρυνση από την αρχική του φύση, μόνο κατά ένα μέρος: «η τεχνική των εργαλείων είναι μόνον ένα μέρος της βιο-τεχνικής: του ολικού εξοπλισμού του ανθρώπου για τη ζωή⁶» (2005α: 13). Ο Μάμφορντ διευρύνει την έννοια της τεχνικής για να συμπεριλάβει σε αυτήν και μη υλικές εφευρέσεις. Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο εφευρέτης εργαλείων αλλά και πολιτισμικών πρακτικών: η πολιτισμική εργασία κατανοείται ως μια πολύ περισσότερο απαιτητική διαδικασία από την καθαρά τεχνική, καθώς προϋποθέτει την κινητοποίηση όχι μόνο των χεριών ή των μυών αλλά του συνόλου των βιολογικών λειτουργιών του ανθρώπου (1966: 307).
Τελετουργικά, παιχνίδια, συμβολισμοί, γλώσσα ήταν (μαζί με τα εργαλεία) βασικά συστατικά του αυτομετασχηματισμού του ανθρώπου. Η ανάπτυξη της γλώσσας επέφερε γενετικές αλλαγές (2005: 84), ενώ δραστηριότητες όπως το παιχνίδι έχουν διαπλαστική επίδραση στον ανθρώπινο εγκέφαλο (2005α: 13). Στις τελετουργικές πρακτικές εντοπίζεται για πρώτη φορά ένας καταμερισμός εργασίας και μια αίσθηση πειθαρχίας. Πρόκειται για δύο στοιχεία, τα οποία ο άνθρωπος θα μεταβιβάσει αργότερα στην εργασιακή και τεχνική του δραστηριότητα.
Ο Μάμφορντ ως οπαδός του οργανικισμού, όπως μας πληροφορεί ο Leo Marx (Marx 1990: 168-9) προτείνει μια ολιστική προσέγγιση της ανθρώπινης ύπαρξης, χωρίς «βάση και εποικοδόμημα», χωρίς πρωταρχικές και δευτερεύουσες ιδιότητες, όπου τεχνική, εργασία, συμβολική δράση, παιχνίδι, μύθος συνυφαίνονται διαμορφώνοντας μια αδιαίρετη ενότητα. Ωστόσο, αυτή η γενική αρχή του ολισμού που διαπερνά την ανάλυσή του, δεν τηρείται σε κάθε περίπτωση με συνέπεια. Υπάρχουν σημεία στο έργο του όπου το σχήμα αντιστρέφεται: το συμβολικό παίρνει προβάδισμα έναντι του τεχνικού. Η προσέγγισή του για την πρακτική της ταφής των νεκρών είναι ενδεικτική: «η ταφή του σώματος μας λέει για τη φύση του ανθρώπου περισσότερα από όσο το εργαλείο που έσκαψε τον τάφο» (Μάμφορντ 2005α: 29).
Η σημασία της συμβολικής δραστηριότητας, για τον Μάμφορντ, έχει τις ρίζες της στην βιολογική κατασκευή του ανθρώπου και συγκεκριμένα στο «πλεόνασμα εγκεφαλικής ενέργειας» που τον χαρακτηρίζει και τον κατευθύνει σε πρακτικές που ξεφεύγουν από την επικράτεια του «αναγκαίου» ή του «φυσικού» (2005α: 15,44). Ο άνθρωπος επιζητά το περιττό και η κοινωνική τάξη που δημιουργεί λειτουργεί ως «ο περιέκτης» της ανεξάντλητης ενέργειας που διαθέτει (2005α: 45). Ιστορικά, η ανάπτυξη της τεχνικής καθυστέρησε σε σχέση με την ανάπτυξη του συμβολικού κόσμου (1997: 31). Ο άνθρωπος είχε καταφέρει ήδη ένα υψηλό επίπεδο πολύπλοκης θεσμικής και συμβολικής οργάνωσης, προτού καταφέρει το ίδιο και στην τεχνική του οργάνωση⁷. Όπως αναφέρει ο ίδιος χαρακτηριστικά: «ως τεχνικός, ο άνθρωπος ήταν συγκριτικά βλάξ» (1997: 46).
Στο σημείο αυτό, όμως εντοπίζεται η σπουδαιότητα της τεχνικής, με την στενή της έννοια, δηλαδή της κατασκευής εργαλείων. Η τεχνική δραστηριότητα προικίζει τον άνθρωπο, με την απαραίτητη για τη ζωή, ορθολογική διάσταση της σκέψης: «…δουλεύοντας την πέτρα», μας εξηγεί ο Μάμφορντ, «ο άνθρωπος έμαθε να σέβεται την αρχή της πραγματικότητας» (2005α: 113). Ο ορθολογισμός της τεχνικής ήταν απαραίτητος για να εξισορροπήσει τον ανορθολογισμό του μύθου και της μαγικής σκέψης. Στο πλαίσιο του οργανικισμού του Μάμφορντ «πλήρης πρόσδεση στο σύμβολο, πλήρες αποτράβηγμα σ’ έναν εσωτερικό κόσμο, μπορεί να είναι για την ανάπτυξη του ανθρώπου εξ ίσου μοιραία με την πλήρη εξωτερικότητα» (1997: 58).
Είναι εμφανές ότι ο Αμερικάνος διανοούμενος αναπαράγει έναν δυισμό διαιρώντας την ανθρώπινη εμπειρία σε δύο πεδία: ένα εσωτερικό (στο οποίο τοποθετεί τις συμβολικές δομές, τη γλώσσα, τα νοήματα, την οργάνωση των κοινωνικών δεσμών) και ένα εξωτερικό (που αναφέρεται στον φυσικό κόσμο και τα υλικά του αντικείμενα) (Marx 1990: 20). Πρόκειται για μια διχοτόμηση που μπορεί να αποδειχθεί εξαιρετικά γόνιμη, όταν έχει μεθοδολογικό χαρακτήρα και δεν αξιώνει οντολογικό status. Στην περίπτωση του Μάμφορντ, η θέση είναι ξεκάθαρη:

«Κανένα μοναδικό χαρακτηριστικό, ούτε καν η κατασκευή εργαλείων, δεν αρκεί  για να χαρακτηρίσει τον άνθρωπο. Το ειδικά και αποκλειστικά ανθρώπινο είναι η ικανότητα του ανθρώπου να συνδυάζει μια ευρεία ποικιλία ζωικών ιδιοτήτων σε μια αναδυόμενη πολιτισμική οντότητα» (Μάμφορντ 2005α: 11).

 

 respublica.gr

 

Βιβλιογραφία
Ελληνόγλωσση
Adas M. (2003) Ανδρών μέτρον μηχανή, Αθήνα: Νεφέλη
Ένγκελς Φ. (2011) Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου, Αθήνα: Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο
Gadamer H.G. (1997) Ο Λόγος στην εποχή της επιστήμης, Αθήνα: Νήσος
Macherey P. (2013) Φουκώ και Μαρξ: Το παραγωγικό υποκείμενο, Αθήνα: Εκτός Γραμμής
Μάμφορντ Λ. (1985) Ο μύθος της μηχανής, Αθήνα: Ύψιλον

• (1997) Τέχνη και τεχνική, Θεσσαλονίκη: Νησίδες
• (2005α) Ο μύθος της μηχανής. Τεχνική και ανάπτυξη του ανθρώπου, Θεσσαλονίκη: Νησίδες
• (2015) Αυταρχικές και δημοκρατικές τεχνικές, Διαθέσιμο στο τεύχος 5 του περιοδικού Πρόταγμα, (Δεκέμβριος 2012).

Μαρξ Κ. (2012) Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα 1844, Αθήνα: Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο
Μπέργκερ Π. & Λούκμαν Τ. (2003) Η κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας, Αθήνα: Νήσος
Ξενόγλωσση
Beckwith G.V (1996) «The generalist and the disciplines: the case of Lewis Mumford», Issues in integrative studies, No. 14, σελ. 7-28
Marx L. (1990) «Lewis Mumford: Prophet of Organicism», Lewis Mumford: Public Intellectual, Hughes T.P. & Hughes A.C., New York: Oxford University Press, σελ. 164 – 18
Mumford L. (1966) «Technics and the nature of man», Technology and Culture, Vol. 7, No. 3, σελ. 303 – 317
 

Σημειώσεις

1^# Μπορεί, βέβαια, να θεωρηθεί ως μια αναβίωση του προμηθεϊκού μύθου.

2^# Στο πρωτότυπο: «tool – using animal». Η μετάφραση, δική μας.

3^# «… η ονομαζόμενη παγκόσμια ιστορία δεν είναι τίποτε περισσότερο από τη δημιουργία του ανθρώπου μέσα από την ανθρώπινη εργασία» (Μαρξ 2012: 138).

4^# O Μάμφορντ αυτοπροσδιορίζεται ως «γενικευτής» (generalist), σε αντίθεση προς τον «ειδικό» (specialist) (2005α: 22). Σύμφωνα με τον Guy V. Beckwith, ο Μάμφορντ ήταν ενάντιος στην ακαδημαϊκή εξειδίκευση και τον κατακερματισμό των γνωστικών πεδίων (Beckwith 1996: 7).

5^# «… κι έτσι, μέχρι πρόσφατα, είχαμε θεωρήσει δεδομένο ότι, αφού εμείς ζούμε σε μιαν Εποχή Μηχανής… όλες οι άλλες εποχές κυριαρχούνταν και επηρεάζονταν αντίστοιχα από τα εργαλεία και τις τεχνικές τους συσκευές» (1997: 45).

6^# Η έμφαση δική μας.

7^# Τόσο στην Αίγυπτο όσο και στο Περού γεννήθηκαν μεγάλοι πολιτισμοί πριν την εφεύρεση του τροχού. Οι συμβολικές και γλωσσικές τους δομές ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένες, ενώ η τεχνική τους κατάσταση χαρακτηρίζεται από την χρήση μερικών πρωτόλειων εργαλείων (1997: 46, 2005α: 28).