Η φυλακή χαρακτηρίζεται «μικροκοινωνία» των κρατουμένων. Ο πατέρας της σύγχρονης κοινωνιολογίας των φυλακών Donald Clemmer (1), προχωρά ένα βήμα παραπάνω και κάνει λόγο για το αθέατο περιβάλλον της
φυλακής (unseen environment), το οποίο ορίζει ως «κοινωνικό σύστημα των εγκλείστων».
Ποια είναι, όμως, η σχέση της φυλακής με την ελεύθερη κοινωνία;
Είναι λανθασμένη αντίληψη ότι η φυλακή ταυτίζεται απόλυτα με την κοινωνία, διότι καταγράφονται σημαντικές διαφοροποιήσεις. Σε αντίθεση με τους ελεύθερους πολίτες, οι τρόφιμοι βιώνουν μία παραμορφωτική ή έστω αλλοιωμένη κοινωνική πραγματικότητα όταν εισέρχονται στη φυλακή. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι πρέπει να κερδίσουν όλα όσα θεωρούνται αυτονόητα για τα μέλη της ευρύτερης κοινωνίας. Στη φυλακή, με άλλα λόγια, τίποτε δεν είναι δεδομένο, ούτε πράγματα ευτελής αξίας, π.χ. τα τσιγάρα ή η τηλεκάρτα.
Οι αρχές που διέπουν την «μικροκοινωνία» της φυλακής
Όσον αφορά τις αρχές που διέπουν τον μικρόκοσμο της φυλακής ή σύμφωνα με την εγκληματολογική έρευνα τον «υποπολιτισμό» της φυλακής, διαπιστώνουμε ότι πηγάζουν κατά κύριο λόγο από χαρακτηριστικά που στερεοτυπικά αποδίδονται στο ανδρικό πρότυπο και γι’ αυτό οι έρευνες εστιάζουν το ενδιαφέρον τους σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό στον κώδικα των αντρών-κρατουμένων. Το γεγονός αυτό είναι ερμηνεύσιμο και οφείλεται στο ότι οι άντρες κυριαρχούν στα σωφρονιστικά καταστήματα, παγκοσμίως, με τα ποσοστά τους να αυξάνονται συνεχώς.
Εν τούτοις, η έρευνα, έστω και περιορισμένη, στις γυναικείες φυλακές φέρνει στην επιφάνεια ενδείξεις ενός ισχυρού «υποπολιτισμού», στον οποίο κυριαρχούν οι φιλικές-στοργικές σχέσεις μεταξύ των γυναικών κρατουμένων. Για παράδειγμα, μία μελέτη που δημοσιεύτηκε στη Γαλλία με τη συλλογή γραμμάτων και σημειώσεων γυναικών φυλακισμένων προς συγκρατούμενές τους αποκαλύπτει την ύπαρξη έντονων συναισθημάτων: αγάπης, πίστης, θυμού και ζήλειας, τα οποία αναπτύσσονται και βιώνονται στο χώρο της φυλακής. Βασιζόμενοι σε αυτά, αρκετοί μελετητές υποστήριξαν ότι υποκρύπτουν την ανάπτυξη ομοφυλικών δεσμών. Στην πλειονότητα όμως των γραμμάτων οι κρατούμενες έκαναν έκκληση για συντροφικότητα και φιλία, δηλαδή συναισθήματα που στερούνταν και κατά συνέπεια είχαν μεγάλη ανάγκη να νιώσουν. (3)
Ανεξαρτήτως πάντως εάν πρόκειται για έκφραση ομοφυλικής ή όχι αγάπης, καθίσταται εμφανές ότι ο «υποπολιτισμός» έχει μεγάλη επίδραση στην ψυχοσύνθεση όλων των κρατουμένων, τόσο των αντρών όσο και των γυναικών. Η αυστηρότητα μάλιστα των αρχών του αποδεικνύεται από το ότι οι μετέχοντες σε αυτόν ασκούν αυστηρό «κοινωνικό έλεγχο» στα υπόλοιπα μέλη με τη βοήθεια ενός κώδικα επικοινωνίας. Πρόκειται για τους άγραφους νόμους των κρατουμένων που συνθέτουν ένα σύνολο «ηθικών» επιταγών και απαγορεύσεων, καθώς και ορισμένα μοντέλα συμπεριφοράς για τη ζωή μέσα στη φυλακή. (4)
Ο κώδικας των κρατουμένων
Ο εν λόγω κώδικας είναι σκληρός αλλά ταυτόχρονα κατανοητός και απέριττος. Το εντυπωσιακό είναι ότι, παρά τη σημαντική θέση που κατέχει μεταξύ των τροφίμων, στην πράξη ουδέποτε εφαρμόστηκε ως ένας άτεγκτος κώδικας. Ιδιαίτερα σήμερα, με την αλλαγή στη σύνθεση του πληθυσμού των φυλακών, ακολουθείται όλο και πιο ελαστικά, χωρίς βέβαια να στερείται της συμβολικής αξίας του. Αντίθετα, όπως θα δούμε η σημασία του στο χώρο των καταστημάτων κράτησης είναι τεράστια.
Από ποιους ασκείται ο «κοινωνικός έλεγχος» μέσα στις φυλακές;
Από τα προαναφερθέντα εξάγεται μία σημαντική διαπίστωση: ο «κοινωνικός έλεγχος» μέσα στη φυλακή ασκείται όχι μόνο από τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους, όπως είναι αναμενόμενο λόγω του ρόλου τους, αλλά και από τους ίδιους τους κρατούμενους μέσω του κώδικά τους.
Αναμφίβολα, κατ’ αναλογία με την επικρατούσα στην ελεύθερη κοινωνία κατάσταση, δεν έχουν όλοι οι φυλακισμένοι άμεση πρόσβαση στην εξουσία, δεδομένου ότι οφείλουν να σέβονται την επιβαλλόμενη ιεραρχική δομή.
Η ιεραρχία στα καταστήματα κράτησης
Ειδικότερα, όσον αφορά την ιεραρχία πρέπει να υπογραμμιστεί ότι σε κάθε σωφρονιστικό κατάστημα διαμορφώνονται οι «τάξεις» των φυλακισμένων, οι οποίες διακρίνονται σε «ανώτερες» και «κατώτερες». (5) Από αυτές, η πιο απωθητική για το σύνολο των εγκλείστων περιλαμβάνει τα «καρφιά», τους μητροκτόνους, όσους έχουν σκοτώσει τα παιδιά τους και γενικά όσους φτάνουν στο έγκλημα για ασήμαντη αφορμή.
Στο πλαίσιο της δικής μου έρευνας για τη γλώσσα της φυλακής οι κρατούμενοι αναφέρονταν στους «σοβαρούς παράνομους», δηλαδή όσους έχουν διαπράξει οικονομικά εγκλήματα και μάλιστα χρησιμοποιούσαν το επίθετο «σοβαρός» ως αντιπαραβολή προς τους τοξικομανείς κρατούμενους που βρίσκονταν στο κατώτερο σημείο της αξιακής τους κλίμακας.
Επίσης, η εγκληματολογική έρευνα αποδεικνύει ότι η «μικροκοινωνία» των κρατουμένων είναι οργανωμένη σε τρία επίπεδα. Το πρώτο αποτελείται από τους θεωρούμενους «αρχηγούς» και «οπαδούς» τους, δηλαδή μία μικρή ομάδα ατόμων που αναλαμβάνει ηγετικό ρόλο και ποικίλες αρμοδιότητες, το δεύτερο από ένα μεγαλύτερο αριθμό ατόμων που φιλοδοξεί να συμπεριληφθεί στον ηγετικό πυρήνα και ενεργοποιείται σε κάθε περίσταση ανάγκης και το τρίτο από τον υψηλό αριθμό των τροφίμων που εκτίει το χρόνο έκτισης της ποινής του χωρίς να εμπλέκεται σε καθημερινούς καυγάδες, ενώ περιστασιακά λαμβάνει πιο δυναμικό ρόλο, ιδίως σε περιπτώσεις αναταραχών ευρείας έκτασης. (6)
Ο «σκληρός» κρατούμενος
Στα καταστήματα κράτησης του 21ου αιώνα, σε διεθνή κλίμακα, ο χαρακτηριζόμενος «σκληρός» κρατούμενος είναι κυρίαρχος και «σκορπίζει» τον τρόμο στο σύνολο των τροφίμων. Οι «σκληροί» εμφανίζονται «πωρωμένοι», δεδομένου ότι προέρχονται από το οργανωμένο έγκλημα. Λυμαίνονται τις φυλακές και δεν διστάζουν να διαπράξουν ακραίες ενέργειες, ακόμα και φόνο, για να επιτύχουν το σκοπό τους. Διατηρούν στενούς «συνδέσμους» εκτός φυλακής, οι οποίοι τους βοηθούν στην εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους εντός και εκτός, π.χ. μέσω απειλών και εκβιασμών. Υπό αυτές τις συνθήκες, ο φτωχός και αδύναμος κρατούμενος καταπιέζεται, υποφέρει και αναγκάζεται να χάσει κάθε ίχνος αξιοπρέπειας προκειμένου να επιβιώσει: γίνεται ο προσωπικός μπράβος των ισχυρών, παρέχει καθαριότητα κελιού, προσφέρει το κορμί του προς ικανοποίηση σεξουαλικών ορέξεων. (7) Με λίγα λόγια θυσιάζει ό,τι πιο πολύτιμο διαθέτει για να επιβιώσει και αυτό ακριβώς το στοιχείο οφείλει να προβληματίσει το σύνολο της κοινωνίας και όχι μόνο τους ειδικούς.
Σήμερα καταγράφεται, σύμφωνα με τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους, η παρουσία τριών τουλάχιστον βασικών ομάδων που έχουν διαμορφωθεί βάσει της φύσης του τελεσθέντος αδικήματος, του ύψους της επιβληθείσας ποινής, της τοπικής καταγωγής και της εθνικότητας. Η καθημερινότητα της φυλακής, με τις ιδιόμορφες συνθήκες διαβίωσης, καθιστά αναγκαία την ύπαρξη αυτών των ομάδων, καθεμία εκ των οποίων αποβλέπει στην εξυπηρέτηση των προσωπικών της επιδιώξεων και συμφερόντων, με απώτερο στόχο τη βελτίωση των όρων ζωής. Γι’ αυτό συχνές είναι οι περιστάσεις κατά τις οποίες έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους, κυρίως για τον έλεγχο της πτέρυγας ή παράνομων δραστηριοτήτων, όπως είναι η διακίνηση τσιγάρων, ποτών και ναρκωτικών ουσιών.
Ο νόμος της σιωπής
Αξιοσημείωτο είναι ότι οι τρόφιμοι τηρούν το νόμο της σιωπής όσον αφορά την παρουσία και δράση των παραπάνω ομάδων. Σε περίπτωση που κάποιο άτομο κατηγορηθεί για εμπλοκή του σε μία από αυτές προτιμά να υποστεί από τους σωφρονιστικούς υπάλληλους τις πιο σκληρές τιμωρίες από το να προδώσει τα «αδέλφια» του. Εξάλλου, η τιμωρία που μπορεί να του επιβληθεί από τους συγκρατούμενους δύναται να είναι αμείλικτη. (8)
Ο νόμος της σιωπής επιβεβαιώνει την ύπαρξη ενός ισχυρού κώδικα μεταξύ των εγκλείστων. Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του κώδικα είναι ότι, ως αναπόσπαστο στοιχείο του «υποπολιτισμού», διαφοροποιεί το περιεχόμενό του με την πάροδο των ετών και προσαρμόζεται στις αντιλήψεις της ευρύτερης κοινωνίας. Κατά συνέπεια, στο πλαίσιο της σύγχρονης κοινωνίας ο κώδικας «εμπλουτίζεται», ιδίως σε φυλακές υψίστης ασφαλείας. Αυτό οφείλεται σε μία σειρά παραγόντων, εκ των οποίων οι σπουδαιότεροι συνοψίζονται στα ακόλουθα σημεία: στη μεταβολή των αξιών της ελεύθερης κοινωνίας, στη διάδοση των ναρκωτικών ουσιών εντός και εκτός φυλακής, στον υψηλό αριθμό κρατουμένων που συνωστίζονται σε στενόχωρα κελιά, στη μεγάλη ηλικιακή απόσταση που τους «χωρίζει» και στο βαθμιαίο κατακερματισμό των δεσμών μεταξύ των κρατουμένων και των οικογενειών τους.
Ωστόσο, ορισμένες βασικές αρχές του παραμένουν αναλλοίωτες, γεγονός που καταδεικνύει, πρώτον την ανάγκη του ατόμου, στις πιο δύσκολες καταστάσεις, να αντλεί δύναμη από καθιερωμένες αξίες που διέπουν την κοινωνική του ζωή και, δεύτερον τη σπουδαιότητα συγκεκριμένων κανόνων για την εξασφάλιση μίας πιο αρμονικής συμβίωσης στο άτεγκτο περιβάλλον της φυλακής.
Οι αρχές που θεμελιώνουν τον κώδικα των εγκλείστων, διαχρονικά
Ιστορικά, οι κυριότερες «εντολές» ή αλλιώς «προτροπές» (γιατί η λέξη «εντολή» έχει πιο αρνητική χροιά, εφόσον συνεπάγεται τον εξαναγκασμό), στις οποίες θεμελιώθηκε ο κώδικας των εγκλείστων, συνίστανται στα εξής: «ακόμα και αν δεν αισθάνεσαι αρκετά δυνατός για να αντεπεξέλθεις των δυσκολιών στο χώρο της φυλακής, προσποιήσου ότι είσαι», «να υποφέρεις σιωπηλά», «να μην παραδεχτείς, σε καμία περίπτωση, ότι φοβάσαι», «οτιδήποτε κι αν βλέπεις να συμβαίνει μέσα στη φυλακή, ακόμα και βιασμό ή φόνο, να μην εμπλακείς και να μην αποκαλύψεις, ποτέ, τίποτε», «να μην ‘καρφώνεις’ τους συγκρατούμενους, γιατί θα τιμωρηθείς. Η τιμωρία σου μπορεί να είναι και ο θάνατος», «μη συμπεριφέρεσαι με τρόπο που θα κάνει τους συγκρατούμενούς σου να θεωρήσουν ότι είσαι ομοφυλόφιλος ή θηλυπρεπής», «να συμπεριφέρεσαι με σκληρότητα και να αποφεύγεις κάθε ενέργεια που υποδηλώνει μαλθακότητα», «να μη βοηθάς τις αρχές με κανέναν τρόπο», «να μην εμπιστεύεσαι κανέναν», «πάντοτε να είσαι έτοιμος για καυγά, ιδιαίτερα όταν αμφισβητείται ο ανδρισμός σου και να δίνεις την εντύπωση ότι δεν θα διστάσεις να χτυπήσεις ή ακόμα και να σκοτώσεις κάποιον, εάν χρειαστεί».(9)
Από τους παραπάνω κανόνες, οι σημαντικότεροι θεωρήθηκαν οι: «thou shalt not snitch» (μην «καρφώνεις» συγκρατούμενό σου), «do your time» (πέρνα τον καιρό σου, χωρίς να εμπλέκεσαι σε «άσκοπες» εντάσεις), «play it cool» (να προσποιείσαι τον ατάραχο), «be loyal to your class» (να είσαι πιστός στην τάξη σου) «don’t exploit inmates» (να μην εκμεταλλεύεσαι συγκρατούμενους), «don’t interfere with inmates interests» (να μην εμπλέκεσαι με τα συμφέροντα των τροφίμων), «don’t weaken» (να μην είσαι μαλθακός), «don’t be a sucker» (να μην είσαι κοροΐδο), (10) «defend yourself and those you hang out with» (να υπερασπίζεσαι τον εαυτό και όσους κάνεις παρέα) και «mind your own business» (να κοιτάς τη δουλειά σου).(11) Η τελευταία αρχή μπορεί να συνδυαστεί με την αρχή «do your time».
Ο ρόλος του «αρσενικού» στις φυλακές
Επομένως, οι επικρατούσες στο χώρο της φυλακής αρχές, παρά τις επιμέρους διαφοροποιήσεις τους, θεμελιώνονται σε μία και μοναδική αξία που στο χώρο της φυλακής υπερεκτιμάται: την αρχή της αρρενωπότητας. Όλοι οι κρατούμενοι οφείλουν να είναι «αρσενικά», δηλαδή να είναι δυνατοί, δυναμικοί και σκληροί. Επίσης, οφείλουν να νοιάζονται για το κοινό καλό, αποφεύγοντας την πρόκληση ταραχών που θα μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο την ασφάλεια των υπολοίπων, να μην «καρφώνουν» τους συγκρατούμενούς τους και να εκτίουν το χρόνο της ποινής τους με αξιοπρέπεια.
Είναι σαφές ότι όσοι εφαρμόζουν τα παραπάνω, γίνονται σεβαστοί και κατέχουν μία υψηλή θέση στην ιεραρχία της φυλακής, σε αντίθεση με όσους δεν επιτυγχάνουν να εκπληρώσουν το ρόλο του «αρσενικού», γιατί εμφανίζονται μαλθακοί, αδύναμοι, ευάλωτοι, «προδότες» ή θηλυπρεπείς, με αποτέλεσμα να περιθωριοποιούνται ή/και να υφίστανται το χλευασμό και την εκμετάλλευση της πλειοψηφίας των φυλακισμένων. Υπό αυτή την έννοια, δύο κώδικες που τελικά ταυτίζονται, επιδρούν στην ψυχοσύνθεση των κρατουμένων και διαμορφώνουν τις σχέσεις στη φυλακή: ο «αντρίκιος» κώδικας (manly code) και ο κώδικας της φυλακής (prison code). Ο πρώτος στηρίζεται στις αρχές: «carry yourself like a man» (φέρσου σαν άντρας), «be hard and tough» (να είσαι σκληρός και ανθεκτικός στις κακουχίες) και «don’t show weakness» (μη δείχνεις αδυναμία), ενώ ο δεύτερος στις αρχές: «mind your own business» (να κοιτάς τη δουλειά σου), «defend yourself and those you hang out with» (να υπερασπίζεσαι τον εαυτό και όσους κάνεις παρέα) και «don’t snitch» (μην «καρφώνεις»). (12)
Ο κώδικας των γυναικών κρατουμένων
Αντίστοιχες είναι οι αρχές που κυριαρχούν μεταξύ των γυναικών φυλακισμένων, γιατί ουσιαστικά η αρρενωπότητα εκτείνεται πέρα από τα ανδρικά πρότυπα και καλύπτει ένα ολόκληρο αξιακό σύστημα που στηρίζεται σε ένα απαραίτητο για τη ζωή κάθε κοινωνικής ομάδας στοιχείο: αυτό που στην κοινή ονομάζουμε «ντομπροσύνη», δηλαδή ευθύτητα, ειλικρίνεια, εντιμότητα και αλληλεγγύη απέναντι στους κοινούς κινδύνους. Όσο παράδοξο κι αν φαίνεται, οι συγκεκριμένες αρχές υιοθετούνται και επιβάλλονται ακόμα και από ανθρώπους που εκτίουν ποινή φυλάκισης για ειδεχθή εγκλήματα.
Η αναγκαιότητα ύπαρξης κανόνων
Συνοψίζοντας, διαπιστώνουμε ότι οι κανόνες και οι αξίες είναι αναγκαίες για την επιβίωση των τροφίμων σε περιβάλλοντα ολοκληρωτικού τύπου, όπως οι φυλακές, έστω κι αν τα ίδια άτομα παραβιάζουν τους νόμους της ελεύθερης κοινωνίας. Επομένως, έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για τον ερευνητή να εξετάσει τον τρόπο με τον οποίο οι συγκεκριμένες αρχές διαμορφώνουν την ψυχοσύνθεση του έγκλειστου πληθυσμού και επιδρούν, άμεσα και έμμεσα, στην καθημερινότητά του μέσα στο κατάστημα κράτησης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ – ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
- D. Clemmer, The Prison Community, N. York: Rinehart, 1958, σελ. xiii, όπ.π. στο J. Dilulio, Governing Prisons: A Comparative Study of Correctional Management, N. York: Free Press, 1990, σσ. 15-16.
- G.M. Sykes, The Society of Captives: A Study of a Maximum Security Prison, Princeton: Princeton University Press, 1958, σελ. xii.
- P. O΄Brien, «The Prison on the Continent: Europe, 1865-1965» στο N. Morris, D. Rothman (επιμ), The Oxford History of the Prison: The Practice of Punishment in Western Society, Oxford: Oxford University Press, 1996, σελ. 187.
- Π.Δ. Παπαδοπούλου, «Γλώσσα και Φυλακή», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 68Α, Άνοιξη 1988, ειδικό τεύχ. αφιέρωμα στον Ηλία Δασκαλάκη, σσ. 163-164.
- Ν. Κουράκης, Εγκληματολογικοί Ορίζοντες: Θεωρία και Πρακτική της Ποινικής Καταστολής, Αθήνα-Κομοτηνή: Α.Ν. Σάκκουλας, 1991, σελ. 17.
- Ε. Λαμπροπούλου, Κοινωνικός Έλεγχος του Εγκλήματος, Αθήνα: Παπαζήσης, 1994, σσ. 254-355.
- Α. Αθανασίου, «Ο άπορος φυλακισμένος προσφέρει ό,τι έχει για να κερδίσει απλά πράγματα μπορεί να γίνει προσωπικός μπράβος ή να παρέχει καθαριότητα κελιού: Ισχυροί κρατούμενοι και φύλακες…παρατηρητές», ΤΑ ΝΕΑ, 7-11-2000 , σελ. N24.
- Ν. Μπαρδούνια, «Ο Άγραφος Νόμος της Σιωπής Ενώνει όλες τις Ομάδες», ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 9-04-2006, όπου καταγράφονται οι απόψεις σωφρονιστικών υπαλλήλων σχετικά με τις ομάδες που λυμαίνονται το χώρο των φυλακών και παρουσιάζονται οι σκληρές συνθήκες διαβίωσης των τροφίμων. Στο πλαίσιο της έρευνάς μου για τις φυλακές έχω αντλήσει το συγκεκριμένο άρθρο από την ιστοσελίδα της εφημερίδας www.kathimerini.gr
- D. Sabbo, T.A. Kupers, W. London, « Gender and the Politicks of Punishment» στο D. Sabbo, T.A. Kupers, W. London (επιμ), Prison Masculinities, Philadelphia: Temple University Press, 2001, σσ. 8 και 10-11.
- Ε. Λαμπροπούλου, ό.π., σελ. 246.
- D. Corley, «Prison Friendships» στο D. Sabbo, T.A. Kupers, W. London (επιμ), Prison Masculinities, Prison Masculinities, Philadelphia: Temple University Press, 2001.
- Ό.π. σελ. 106.
Αν βρήκατε το θέμα ενδιαφέρον , κοινοποιείστε το, διαδώστε το...
