Οι αριθμοί προκαλούν δέος: το ανθρώπινο
είδος εμφανίστηκε πριν από 2,6 εκατομμύρια χρόνια με τον σύγχρονο άνθρωπο (Homo Sapiens Sapiens) να επικρατεί τελικά πριν από 35.000 χρόνια!
Τα πρώτα 25.000 χρόνια μάζευε καρπούς από τα δέντρα και κυνηγούσε ζώα, αλλά μετά άρχισε να καλλιεργεί τη γη, να χτίζει οικισμούς και να σχηματίζει συστήματα κοινωνικής ιεράρχησης που με το πέρασμα των αιώνων γίνονταν όλο και πιο περίπλοκα μέχρι να φτάσει στο χαώδες «σήμερα», όπου προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα σε ερεβώδεις ανισότητες και αμέτρητες προτάσεις ζωής.
Με την παρούσα ανάρτηση, κάνουμε ένα άλμα στο παρελθόν για να γνωρίσουμε τον πρωτόγονο τρόπο ζωής και διερευνούμε το μεγάλο «γιατί» της πολιτισμικής διαφοροποίησης των λαών.
του Δημήτρη Καλαντζή
Η επιστήμη της Παλαιοντολογίας ορίζει την έναρξη της ιστορίας του ανθρώπου πριν από 2,6 εκατομμύρια χρόνια με βάση τη χρονολόγηση που έγινε σε πελεκημένα λίθινα εργαλεία, τα οποία βρέθηκαν στην Αφρική.
Είναι η εποχή των «ανθρωπιδών», μίας οικογένειας που προήλθε από ένα κοινό πρόγονο αλλά διακλαδώθηκε σε πολλά είδη με σημαντικές διαφορές.
Η εμφάνιση του Homo erectus (του όρθιου ανθρώπου) εντοπίζεται πριν από 800.000 χρόνια και από τη μορφολογία του κρανίου του, οι επιστήμονες συμπεραίνουν ότι είχε την ικανότητα να προσαρμόζεται σε εύκρατα και ψυχρά κλίματα, ήταν σαρκοφάγος και ίσως είχε τον έλεγχο της χρήσης της φωτιάς.
Στην Ευρώπη έφτασε από την Αφρική, μέσω της Εγγύς Ανατολής και ίσως του ελλαδικού χώρου.
Η αρχαιότερη αξιόπιστη μαρτυρία παρουσίας ανθρώπου στον ελλαδικό χώρο είναι το κρανίο των Πετραλώνων της Χαλκιδικής, το οποίο έχει χρονολογηθεί με απόλυτες μεθόδους στα 200.000 χρόνια πριν το σήμερα (ο ανασκαφέας – ανθρωπολόγος Α.Πουλιανός το είχε υπολογίσει στα 700.000 χρόνια).
Το κρανίο ανήκει σε ένα ενδιάμεσο είδος από τους Homo erectus και Homo neanderthalensis.
Οι Νεαντερτάλιοι άνθρωποι (200.000 – 35.000 χρόνια πριν το σήμερα) παρουσίαζαν σημαντικές βιολογικές διαφορές από τα προηγούμενα είδη ανθρώπων με σημαντικότερη αυτή του αυξημένου εγκεφάλου. Δεν επέζησαν όμως μετά την εμφάνιση του σύγχρονου ανθρώπου (Homo sapiens sapiens).
Οι επιστήμονες αρχικά υποστήριξαν ότι ο σύγχρονος άνθρωπος είναι εξέλιξη εκείνου του Νεάντερταλ, αλλά στις μέρες μας έχει επικρατήσει η άποψη ότι τα δύο είδη ανθρώπων έζησαν παράλληλα για ένα διάστημα και τελικά κυριάρχησε ο σύγχρονος άνθρωπος.
Με την εμφάνιση του Homo sapiens sapiens, πριν από 35.000 χρόνια, σταματούν οι ανατομικές εξελικτικές μεταβολές του ανθρωπίνου είδους και η συμπεριφορά αναπτύσσεται με γρήγορους ρυθμούς. Η «φυσική επιλογή», όπως θα έλεγε ο Δαρβίνος, είχε επιτευχθεί.
Η ιστορία του δικού μας είδους, ξεκινά…
Οι πρόγονοί μας ζούσαν με τη φυσική εκμετάλλευση των ζωικών και φυτικών πόρων. Χονδρικά, για 25.000 χρόνια οι άνθρωποι ασκούσαν το κυνήγι και την αλιεία, μετακινούνταν ανάλογα με τις ανάγκες τους, έστηναν καταυλισμούς σε όχθες ποταμών και πηγών νερού και έβρισκαν καταφύγιο σε σπήλαια και βραχοσκεπές, ανάλογα με τις κλιματικές συνθήκες.
Μία από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις της αρχαιολογίας στον ελλαδικό χώρο είναι η βραχοσκεπή Μποΐλα στον ποταμό Βοϊδομάτη, ακριβώς στο προς δυσμάς στόμιο της κοιλάδας του Νομού Ιωαννίνων.
Η συγκεκριμένη βραχοσκεπή κατοικήθηκε από τα 14.000 μέχρι τα 10.000 χρόνια πριν τις μέρες μας, από κυνηγούς και τροφοσυλλέκτες.
Στο χώρο βρέθηκαν πολλά εκλεπτυσμένα εργαλεία κυνηγιού (αιχμές βελών και δοράτων), αλλά και όργανα για το κόψιμο του κρέατος και την αφαίρεση του λίπους.
Οι άνθρωποι της βραχοσκεπής ψάρευαν και κατανάλωναν σαλιγκάρια και όστρεα του γλυκού νερού, χρησιμοποιούσαν τη γούνα του κάστορα για να ζεσταθούν, είχαν δύο εστίες και έδειχναν να ζουν αρμονικά με το περιβάλλον τους.
Σε αντίθεση με την εικόνα που έχουμε από τα καρτούν, οι πρόγονοί μας δεν κυκλοφορούσαν με ένα ρόπαλο στο χέρι, έτοιμοι να επιτεθούν στον πρώτο άλλον άνθρωπο που θα συναντήσουν στο δρόμο τους.
Είναι εξαιρετικά σπάνιες οι περιπτώσεις ανεύρεσης σκελετών που αποδεικνύουν βίαιο θάνατο από ανθρώπινο χέρι κατά την παλαιολιθική εποχή.
Οι άνθρωποι ήταν λίγοι και οι εκτάσεις που ζούσαν τεράστιες, οπότε υπήρχε ζωτικός χώρος για όλους. Όπως υπήρχε και ο χρόνος για να απολαύσουν την άμεση επαφή με τη φύση, που, με την υποχώρηση των πάγων, γινόταν όλο και πιο γενναιόδωρη…
Οι παλαιολιθικοί άνθρωποι ζούσαν σε ομάδες (bands) 20 – 35 ατόμων διαφορετικών οικογενειών. Οι μικροκοινωνίες αυτές, κάποιες φορές ενώνονταν με άλλες σε περιοχές όπου υπήρχε αφθονία αγαθών, ώστε τα μέλη τους να γιορτάσουν ή να βρουν συντρόφους.
Υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχαν συναλλαγές μεταξύ τους για σπάνια υλικά (όπως την ώχρα, που χρησιμοποιούσαν για τελετουργικούς σκοπούς).
Οι περισσότερες επιστημονικές απόψεις συγκλίνουν ότι τα μέλη των ομάδων αυτών ήταν ισότιμα. Κάποιες κοινωνίες σε πλούσια περιβάλλοντα (όπως στη Sungir – σημερινή Ρωσσία) ενδεχομένως να είχαν κάποια πιο περίπλοκη και ιεραρχημένη οργάνωση, με καταμερισμό των εργασιών, αλλά το σύνηθες ήταν να μην υπάρχει «ηγεσία» στην Παλαιολιθική Περίοδο.
Όπως και οι σύγχρονες φυλές κυνηγών – τροφοσυλλεκτών των Πυγμαίων Mbuti, τα μέλη των ομάδων έπαιρναν τις αποφάσεις από κοινού, αντί να ορίσουν κάποιον αρχηγό ή μονάρχη.
Κάθε μέλος της ομάδας έπρεπε να κάνει όλες τις δουλειές, ανεξάρτητα από τις ιδιαίτερες ικανότητές του, με στόχο να εξασφαλιστεί η επιβίωση της ομάδας.
Τι ήταν αυτό που έκανε τον άνθρωπο να απαρνηθεί τον ανέμελο τρόπο ζωής και να μπει στους καταναγκασμούς της καλλιέργειας της γης, της εξημέρωσης των ζώων και – κυρίως – του σχηματισμού μεγάλων και ιεραρχημένων κοινωνιών;
Η επικρατέστερη θεωρία υποστηρίζει ότι με τη θέρμανση του πλανήτη και την εξαφάνιση των μεγάλων ζώων, ο ανθρώπινος πληθυσμός αυξήθηκε και δεν μπορούσε πια να ικανοποιήσει τις ανάγκες του με το κυνήγι και τη συλλογή καρπών.
Ο άνθρωπος έπρεπε να βρει έναν νέο τρόπο να επιβιώσει και αυτός δεν ήταν άλλος από το δέσιμό του με πολλαπλούς καταναγκασμούς….
Η «Νεολιθική Επανάσταση» εκδηλώνεται με το ξεκίνημα της καλλιέργειας της γης από τον άνθρωπο στη Μέση Ανατολή, περίπου πριν από 10.000 χρόνια.
Η γεωργία περιλαμβάνει κυρίως την καλλιέργεια του μονόκοκκου σιταριού, του κεχριού και της ολύρας.
Περίπου το 6.000 π.Χ. δημιουργούνται οι πρώτοι μόνιμοι ή εποχιακοί οικισμοί, στους οποίους διατηρούνται αιγοπρόβατα, οικόσιτα βοοειδή, χοίροι και σκυλιά.
Οι κατοικίες είναι συνήθως από λάσπη και τούβλα.
Η οροφή υποστηρίζεται από ξύλινες δοκούς, ενώ το ανώμαλο έδαφος στο εσωτερικό καλύπτεται με πλάκες και δέρματα, πάνω στα οποία κοιμούνταν οι άνθρωποι.
Οικισμοί, στηριζόμενοι σε ξύλινους πασσάλους είναι συνηθισμένοι σε περιοχές των Άλπεων, ενώ ίχνη έχουν βρεθεί στα έλη Ljubljana της Σλοβενίας και στις λίμνες Mondsee και Attersee της Άνω Αυστρίας.
Στον ελλαδικό χώρο παρατηρούνται οικισμοί από ημιυπόγειες καλύβες (από φθαρτά υλικά και σκάψιμο του εδάφους) σε περιοχές όπως η Άργισσα (Θεσσαλία), Δενδρά (Αργολίδα) και το Φράγχθι.
Αρχικά οι οικισμοί αποτελούνται από ανεξάρτητες μονόχωρες καλύβες, οι οποίες φιλοξενούν τα μέλη μίας διευρυμένης οικογένειας.
Εστίες και φούρνοι κατασκευάζονται σε ανοιχτούς χώρους μεταξύ των καλυβών. Υπάρχουν ίχνη από τελετουργικές ταφές σε λάκκους, καύση νεκρών αλλά και ενταφιασμό σε νεκροταφεία.
Οι κοινότητες συγκροτούνται από 100 έως 300 άτομα, οργανωμένα σε πυρηνικές οικογένειες.
Πολλοί οικισμοί περιβάλλονταν από τάφρους με βάθος 1,5 – 3,5 μέτρα και πλάτος 4-6 μέτρα, οι οποίοι πιθανόν προστάτευαν τους ανθρώπους και τη σοδειά τους από τα άγρια ζώα και καθόριζαν τα σύνορα με τους άλλους οικισμούς.
Στη νεολιθική εποχή ο άνθρωπος παράγει το αναγκαίο φαγητό μόνος του και, με την εξέλιξη των καλλιεργειών, αρχίσει να παράγει και πλεονάσματα, δηλαδή ποσότητες τροφίμων που υπερβαίνουν τις άμεσες ανάγκες κατανάλωσης της κοινότητας.
Τα πλεονάσματα αποθηκεύονται για μελλοντική χρήση (περίοδοι ξηρασίας), ή αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης για την απόκτηση άλλων ειδών, πρώτης ανάγκης ή «πολυτελείας».
Οι Νεολιθικές κοινωνίες αρχικά είχαν ισότιμα μέλη με κάποιου είδους ιεραρχία με κριτήρια την ηλικία και την συνεισφορά στο σύνολο.
Οι ανισότητες ξεκινούν με τον πολλαπλασιασμό του ζωικού κεφαλαίου, που δημιουργεί ανταγωνισμό ανάμεσα σε «νοικοκυριά» κτηνοτρόφων, αλλά δεν υπάρχουν αποδείξεις για εντυπωσιακή ανισότητα μεταξύ των κατοίκων, αφού οι κατασκευές των σπιτιών έχουν μικρές διαφορές μεγέθους και διακόσμησης.
Οι οικογένειες ήταν σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητες οικονομικά με κέντρο της ζωής το ίδιο το νοικοκυριό.
Ωστόσο, η ύπαρξη χαντακιών, περιφράξεων, αναχωμάτων ταφής και άλλων έργων για την κοινότητα, τα οποία απαιτούσαν σημαντικό χρόνο και οργάνωση για την κατασκευή τους, υποδηλώνει την ύπαρξη ατόμων, που ήταν σε θέση να οργανώσουν και να καταμερίσουν την ανθρώπινη εργασία, χωρίς βέβαια να αποκλείεται ότι τα έργα ήταν αποτέλεσμα μη ιεραρχημένης, εθελοντικής και συνεργατικής προσπάθειας.
Κάποιες οχυρωμένες τοποθεσίες (π.χ. οικισμοί Linearband στις όχθες του Ρήνου), όπως και τραυματισμένα από όπλα οστά, αποτελούν ενδείξεις για συστηματική βία μεταξύ ομάδων.
Η «αθωότητα» της Παλαιολιθικής περιόδου έχει τελειώσει και σε λίγο, με την εποχή του Χαλκού, θα αρχίσουν οι μεγάλης έντασης αγώνες επικράτησης λαών και πολιτισμών, που θα φτάσουν επιδεινούμενοι μέχρι τις ημέρες μας.
Η μεγάλη ποικιλία πολιτισμών του ανθρωπίνου είδους ανά τον κόσμο άρχισε να απασχολεί την Ευρώπη από την εποχή της Αναγέννησης, όταν Βορειοευρωπαίοι αρχαιοδίφες άρχισαν να επισκέπτονται την Ιταλία, την Ελλάδα, την Αίγυπτο και την Μέση Ανατολή και να εκστασιάζονται αντικρίζοντας διαφορετικές τεχνοτροπίες, στιλ και φιλοσοφίες ζωής. Με την ανακάλυψη της Αμερικής και του πολιτισμού των Μάγια και των Ατζέκων ένα μεγάλο «γιατί» απασχόλησε την Ευρώπη.
«Γιατί υπάρχουν τόσες πολλές διαφορές και διακυμάνσεις στους πολιτισμούς του κόσμου δια μέσου των χιλιετιών; Γιατί αλλάζουν οι πολιτισμοί;»
Την πρώτη απάντηση προσπάθησε να δώσει η σχολή του «πολιτισμικού εξελικτισμού».
Επηρεασμένη από τα κηρύγματα του Διαφωτισμού για την ικανότητα του ανθρώπου να προοδεύει με βάση την λογική, η σχολή υποστήριξε ότι όλες οι ανθρώπινες ομάδες περνούν από τα στάδια της αγριότητας και της βαρβαρότητας για να καταλήξουν στον πολιτισμό (ο οποίος πολιτισμός ήταν η Ευρώπη του 19ου αιώνα).
Σύμφωνα με αυτή τη λογική, κάθε τι διαφορετικό από την «πολιτισμένη Ευρώπη», απλά βρισκόταν σε πολιτισμικό στάδιο προγενέστερο του επιθυμητού.
Ο κύριος εκπρόσωπος της «σχολής» μάλιστα J.Lubbock, διέκρινε ακόμα και τους αρχαίους πολιτισμούς σε «εξελιγμένους» και «πρωτόγονους», αποδίδοντας στους δεύτερους έλλειψη «βιολογικής προδιάθεσης» να φτάσουν σε ανώτερο επίπεδο.
Οι απόψεις αυτές βεβαίως δεν ήταν τίποτα πάρα πάνω από μία αντανάκλαση της αποικιοκρατικής νοοτροπίας της Ευρώπης, ένας «μανδύας εκπολιτισμού» για να νομιμοποιηθούν οι επεκτατικές εκστρατείες της σε Αμερική, Αφρική και Ασία.
Απάντηση στον «εξελικτικό πολιτισμό» έδωσε o Γερμανο-Αμερικανός ανθρωπολόγος Franz Boas στις αρχές του 20ου αιώνα, ζητώντας από την επιστημονική κοινότητα να κατανοήσει «κάθε πολιτισμό με τους δικούς του όρους, αφού κάθε πολιτισμός είναι μία συλλογή από ιδιάζοντα κοινά χαρακτηριστικά που διαμορφώθηκαν μέσα από μοναδικές συγκυρίες.
Δεν υπάρχει παγκόσμιο μέτρο που να μπορεί κάποιος να χρησιμοποιήσει για να συγκρίνει το βαθμό εξέλιξης των διαφόρων πολιτισμών».
Ήταν η θεωρία του «πολιτισμικού σχετικισμού», που στην ερώτηση «γιατί αλλάζουν οι πολιτισμοί;» έδινε την απάντηση ότι οι αλλαγές είναι αποτέλεσμα της διάδοσης των πολιτισμών (diffusion) και της μετανάστευσης.
Οι μετανάστες «μπολιάζουν» τις κοινωνίες στις οποίες πάνε με χαρακτηριστικά του πολιτισμού τους, τα οποία όμως μεταπλάθονται σύμφωνα με το «έδαφος» της κοινωνίας που τους υποδέχεται.
Η επόμενη σχολή που προσπάθησε να δώσει μία απάντηση στο ερώτημα «γιατί υπάρχουν τόσοι πολιτισμοί και γιατί οι πολιτισμοί συνεχώς αλλάζουν» ήταν εκείνη της «Διαδικαστικής Αρχαιολογίας» που υποστήριξε ότι ο πολιτισμός είναι ένα ολοκληρωμένο σύστημα, το οποίο αποτελείται από αλληλοεξαρτώμενα στοιχεία, όπως η κοινωνική, η πολιτική και η οικονομική οργάνωση, η τεχνολογία , το εμπόριο, η διατροφή και η θρησκεία, και λειτουργεί μέσα σε ένα συγκεκριμένο φυσικό περιβάλλον με το οποίο αλληλεπιδρά.
Η σχολή απέδωσε τις πολιτισμικές αλλαγές σε περιβαλλοντικούς, οικονομικούς και τεχνολογικούς παράγοντες και όχι τόσο σε κοινωνικούς.
Η σημερινή κυρίαρχη απάντηση στο ερώτημα έρχεται από τη «μετα-Διαδικαστική σχολή», που βλέπει τον πολιτισμό από τη σκοπιά ενός συνόλου δρώντων ανθρώπων: «η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι απρόβλεπτη, γεμάτη νόημα και σκοπιμότητα, που δεν μπορεί να «μετρηθεί» ή να ενταχθεί σε γενικά πρότυπα.
Είναι αδύνατο να κατασκευαστούν νόμοι που να ισχύουν ταυτόχρονα για όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες, σε όλα τα μέρη της γης.
Ο πολιτισμός είναι ρευστός, ενεργός, γεμάτος αντιφάσεις και συγκρούσεις. Βρίσκεται σε μία διαδικασία μόνιμης παραγωγής, αναπαραγωγής και μεταβολής. Ο ίδιος ο πολιτισμός παράγει την πολιτισμική αλλαγή.
Είναι ένας ζωντανός οργανισμός που εξελίσσεται, διαφοροποιείται, αναιρείται και αλλάζει.
Καμία θεωρία ή νόμος μπορεί να τον κρατήσει ακίνητο».
Η ανθρωπότητα, με άλλα λόγια, είναι καταδικασμένη να μεταβάλλει συνεχώς τις πολιτισμικές επιλογές της. Ποτέ δεν έμεινε σταθερή στο σημείο που βρισκόταν.
Απλά οι μεταβολές, που κάποτε γίνονταν με το πέρασμα αιώνων, χιλιετιών ή ακόμα και δεκάδων χιλιετιών, σήμερα γίνονται μέσα σε δεκαετίες, χρόνια ή και μήνες.
Η εποχή μας τρέχει με ταχύτητες τρένου της Ιαπωνίας. Η σωστότερη ευχή θα ήταν να μη φτάσει κάπου.
Γιατί δεν διακρίνεται κάποιο ευοίωνο «κάπου»… Η ζωή μας γίνεται ολοένα και πιο περίπλοκη και η εξέλιξή της μοιάζει ολοκληρωτικά απρόβλεπτη. Ίσως τελικά τα 35.000 χρόνια ιστορίας να είναι μεγάλο βάρος ακόμα και για τον σοφό Homo sapiens sapiens…
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Barker, Graeme, The Agricultural Revolution in Prehistory: Why Did Foragers Become Farmers?, Oxford University Press, Oxford, 2009.
Boehm, Christopher, Hierarchy in the Forest: The Evolution of Egalitarian Behavior, Harvard University Press, Harvard, 1999.
Christian, David, Big History: Between Nothing and Everything, McGraw Hill Education, New York, 2014.
Κουκουζέλη Αλ., «Η ερμηνεία της πολιτισμικής αλλαγής» στο Αρχαιολογία στον Ελληνικό χώρο, ΕΑΠ, Πάτρα 2003.
Κουρτέση – Φιλιππάκη, Γεωργία, «Η κατοίκηση και οι δομές κατοικίας» στο περιοδικό Αρχαιολογία, τεύχος 58, Αθήνα, Μάρτιος 1996.
Κουρτέση – Φιλιππάκη, Γεωργία, «Η οικονομία και ο τρόπος ζωής» στο περιοδικό Αρχαιολογία, τεύχος 58, Αθήνα, Μάρτιος 1996.
Lieberman, Philip, Uniquely Human, Harvard University Press, USA,1991.
Πυργάκη, Μαρία, «Η εποχή του Λίθου στον ελληνικό χώρο» στο Πετρίδη, Πλάντζου, Πυργάκη Αρχαιολογία στον Ελληνικό Χώρο, Τόμος Β’, Κύρια Αρχαιολογικά Πεδία στον Ελληνικό χώρο και η Πολιτισμική Αξία τους, ΕΑΠ, Πάτρα, 2002.
Runnels, Curtis – Murray, Priscilla, Greece Before History: An Archaeological Companion and Guide, Stanford University Press, USA, 2001.
Van Andel, Tjeerd H., New Views on an Old Planet: A History of Global Change, Cambridge University Press, Cambridge, 1994.
Γεννήθηκε, μεγάλωσε και ζει στο κέντρο
της Αθήνας. Σπούδασε δημοσιογραφία στο «Εργαστήρι» και Ελληνικό
Πολιτισμό στο ΕΑΠ. Έχει δουλέψει σε εφημερίδες, ραδιοφωνικούς &
τηλεοπτικούς σταθμούς και τώρα διερευνά τους κώδικες του διαδικτύου.
Αγαπά τις ανθρώπινες ιστορίες και τις γάτες.
