Το εθιμικό δίκαιο του διαστήματος...

Παρά το γεγονός ότι το εθιμικό δίκαιο δεν γεννήθηκε «στο διάστημα», αφού προϋπήρχε (Muradu Abdo, Gebreyesus Abegaz) της διαστημικής εποχής που ξεκίνησε μόλις 60 χρόνια πριν, διαθέτει λαμπρά παραδείγματα δημιουργίας και εφαρμογής του στο δίκαιο του διαστήματος.

 

Προτού, όμως, αναλύσουμε το εθιμικό δίκαιο του διαστήματος αξίζει να παραθέσουμε τα βασικά χαρακτηριστικά αυτού του δικαίου. Έτσι, το άρθρο 38 §1 του Καταστατικού του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης δέχεται ότι το έθιμο είναι «η γενική πρακτική που γίνεται δεκτή ως κανόνας δικαίου». Με άλλα λόγια, για να υφίσταται ένα έθιμο στο χώρο του δικαίου (είτε εθνικού, είτε διεθνούς) απαιτείται η σταθερή και ομοιόμορφη πρακτική (συμπεριφορά δηλαδή) εκ μέρους κοινωνών του δικαίου, καθώς και η πεποίθησή τους ότι η πρακτική αυτή ανταποκρίνεται σε ορισμένη νομική υποχρέωση ή δικαίωμα (Ρούκουνας, 2010). Συνεπώς, σημαίνει ότι έθιμα (γνωστά και ως άγραφο δίκαιο) εφαρμόζονται και σέβονται σαν να αποτελούσαν γραπτό δίκαιο, για παράδειγμα νόμους ή συνθήκες, πλην όμως δεν είναι γραπτά. Πρέπει, επίσης, να σημειώσουμε ότι η συμπεριφορά αυτή αναλόγως του αριθμού των υποκειμένων δικαίου που συμμετέχουν στη δημιουργία του εθίμου μπορεί να είναι είτε μακροχρόνια είτε βραχυχρόνια, δηλαδή όσο περισσότεροι κοινωνοί δικαίου ακολουθούν τη συγκεκριμένη πρακτική τόσο λιγότερος χρόνος απαιτείται για  τη διαμόρφωσή του. Εφόσον αντιλαμβανόμαστε την ουσία του εθιμικού δικαίου, μπορούμε καλύτερα να κατανοήσουμε τη σημασία του στο χώρο του διαστήματος.

Σήμερα υπάρχουν απόψεις που τάσσονται τόσο υπέρ του εθίμου, όσο και κατά αυτού. Οι μεν υποστηρικτές του θεσμού θεωρούν ότι έχει αξία, δεδομένου ότι ενεργοποιείται από αυθόρμητη συμπεριφορά και αντικατοπτρίζει τις σύγχρονες ανησυχίες της κοινωνίας. Ο δε αντίλογος απαντά ότι τώρα που ο διεθνής νόμος πρέπει να αντιμετωπίσει μια ποικιλομορφία των κρατικών δραστηριοτήτων, καθώς και να ανταποκριθεί σε πολλές διαφορετικές πολιτιστικές και πολιτικές παραδόσεις, ο ρόλος του εθίμου έχει μειωθεί σημαντικά (Shaw, 2008). Μισό αιώνα πριν όμως, τη στιγμή που ξεκίνησε η ανθρώπινη δραστηριότητα στο διάστημα, όταν δεν υπήρχε κανένα συμβατικό υπόβαθρο για τη ρύθμιση του διαστημικού τομέα, το έθιμο απέδειξε τη σημασία του.

Το πρώτο διαστημικό έθιμο δημιουργήθηκε μαζί με την εκτόξευση του πρώτου τεχνητού δορυφόρου που έγινε το 1957 από την τότε Σοβιετική Ένωση: ο δορυφόρος αυτός πέρασε διαδοχικά από τον εναέριο χώρο πολλών κρατών και κινήθηκε στο έξω-ατμοσφαιρικό διάστημα χωρίς να ζητηθεί κανενός η προηγούμενη άδεια. Ταυτόχρονα, κανένα από τα κράτη αυτά δεν εξέφρασαν την αντίρρησή τους για την πρακτική αυτή (Ρούκουνας, 2010 και Вылегжанин, 2012). Συνεπώς, στο στάδιο εκείνο υπήρξε πρώτη συμπεριφορά των κοινωνών δικαίου -αφού τα κράτη θεωρούνται κατ’ εξοχήν υποκείμενα διεθνούς δικαίου- με μία πεποίθηση δικαίου (opinio juris). Το γεγονός ότι η αντίδραση εκ μέρους των κρατών μελών της διεθνούς κοινότητας δεν επακολούθησε ούτε μετά από 83 εκτοξεύσεις κατά την περίοδο 1957-1967 μόνο ενισχύει το αρχικά διαμορφωμένο έθιμο (Scharf, 2013).

Τα ακριβή όρια του διεθνούς εθιμικού δικαίου του διαστήματος είναι δύσκολο να εντοπιστούν. Οι μελετητές, όπως ο Francis Lyall και ο Paul Larsen, πιστεύουν ότι τουλάχιστον ορισμένες διατάξεις της Συνθήκης για το Διάστημα του 1967 (γνωστή και ως OST), την οποία έχουν υπογράψει ή επικυρώσει περισσότερα από τα μισά κράτη του κόσμου, αποτελούν διεθνές εθιμικό δίκαιο (Rush, 2012). Οι απόψεις τους δεν είναι καθόλου αβάσιμες, αφού οι ανωτέρω Συνθήκες βασίστηκαν στο Ψήφισμα 1962 (XVIII) της ΓΣ του ΟΗΕ, που υιοθέτησε  τις βασικές νομικές αρχές για τη συνεργασία στο Διάστημα. Παρ’όλο που το Ψήφισμα είχε μόνο συμβουλευτικό χαρακτήρα, αποτέλεσε τη νομική βάση για τα πρώτα δεσμευτικά κείμενα της εποχής.

Έτσι, η Αρχή της ελευθερίας του Διαστήματος ως έκφραση του διεθνούς εθιμικού δικαίου ισχύει erga omnes (έναντι πάντων), δηλαδή όχι μόνο έναντι κρατών-μερών της OST (Βrunner, Soucek, 2011). Η ελεύθερη επιστημονική εξερεύνηση του Διαστήματος ανεξάρτητα από οποιαδήποτε εθνική ή διεθνή παρέμβαση ή έλεγχο που καθιερώνεται στην OST, επίσης, αποτελεί ένα είδος εθιμικού δικαίου (Prevost, 1970). Ανάμεσα σε άλλα ζητήματα που έχουν εθιμικό υπόβαθρο είναι η οριοθέτηση του Διαστήματος, το οποίο, παρά τις διαφορετικές προσεγγίσεις που είχε στο παρελθόν, ακόμη δεν απέκτησε νομικά δεσμευτική λύση. Σήμερα, η επικρατέστερη θεωρείται η λεγόμενη γραμμή Karman (ύψους 100 χιλιομέτρων), η οποία το 1960 υιοθετήθηκε από τη Διεθνή Ομοσπονδία Αεροναυτικής (FAI) και θεσμοθετήθηκε από την Αυστραλία με τη σχετική Πράξη για το δίκαιο του Διαστήματος (Tronchetti, 2013 και Prevost, 1970). Τέλος, το αμφισβητούμενο καθεστώς της Γεωστατικής τροχιάς παραμένει αρρύθμιστο και, κατά καιρούς, δημιουργεί ζητήματα, όπως στην Υπόθεση με την Διακήρυξη της Μπογκοτά (Georgetown Space Law Group, 2015).

Ύστερα από την OST ακολούθησαν η Συμφωνία περί διάσωσης και επιστροφής των αστροναυτών και των διαστημικών αντικειμένων το 1968 (γνωστή και ως ARRA), η Σύμβαση για τη Διεθνή Ευθύνη από τις Ζημίες που Προκαλούνται από τα Διαστημικά Αντικείμενα το 1972 (γνωστή και ως LIAB), η Σύμβαση για την νηολόγηση των αντικειμένων που εκτοξεύονται στο Διάστημα το 1975(γνωστή και ως REG), καθώς και η Συμφωνία που διέπει τις δραστηριότητες των κρατών στη Σελήνη και Άλλα ουράνια Σώματα το 1979 (γνωστή και ως Συμφωνία για τη Σελήνη). Ο Michael Listner ισχυρίζεται ότι οι διατάξεις της τελευταίας μπορούν επίσης να έχουν καταστεί εθιμικό δίκαιο. Συγκεκριμένα, έχουν διατυπωθεί επιχειρήματα ότι οι ρυθμίσεις που απαγορεύουν την ιδιωτική ιδιοκτησία των πόρων αστεροειδούς και της Σελήνης μπορεί να είναι το εθιμικό διεθνές δίκαιο (Rush, 2012).

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’80 και του ’90, όταν έγινε αντιληπτό ότι δεν υπήρχε κανένα επακόλουθο νομικά δεσμευτικό έγγραφο, τα Ηνωμένα Έθνη επέστρεψαν στην προηγούμενη πρακτική να δηλώνουν νομικές αρχές και κατευθυντήριες γραμμές για το Διάστημα με ψηφίσματα της Γενικής Συνέλευσης. Με αυτόν τον τρόπο, συνολικά τέσσερα κείμενα εγκρίθηκαν από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, και συγκεκριμένα: Αρχές που διέπουν τη χρήση των δορυφόρων για διεθνείς τηλεοπτικές εκπομπές (1982), Αρχές σχετικά με την τηλεπισκόπηση της γης από το Διάστημα (1986), Αρχές που σχετίζονται με τη χρήση πηγών πυρηνικής ενέργειας στο Διάστημα (1992) και Δήλωση για τη Διεθνή Συνεργασία, την Εξερεύνηση και τη Χρήση του Διαστημικού Χώρου προς όφελος και προς το συμφέρον όλων των Κρατών, ιδιαίτερα των Αναπτυσσόμενων Χωρών (1996).

Σε αντίθεση με τις Διαστημικές Συνθήκες, οι Αρχές που υιοθετήθηκαν από τη Γενική Συνέλευση δεν είναι νομικά δεσμευτικές. Παρ’όλα αυτά, αντικατοπτρίζουν μια νομική πεποίθηση της σημερινής διεθνούς κοινότητας και μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο είτε στη δημιουργία εθιμικών κανόνων διεθνούς δικαίου, είτε ως βάση για μελλοντικές προσπάθειες ρύθμισης των θεμάτων αυτών από διεθνείς συνθήκες (Βrunner, Soucek, 2011).

Ρεγγίνα Ιμπραγκίμοβα

Πηγές:

1. Muradu, A. and Gebreyesus, A. (2012). Theories and history of customary law. https://www.abyssinialaw.com/about-us/item/449-theories-and-history-of-customary-law
2. Βrunner, C. and Soucek, A. (2011). Outer Space in Society, Politics and Law, σελ. 245
3. Вылегжанин, А. Каламкарян, Р. (2012). Международный обычай как основной источник международного права, Государство и право, №6, с. 78-89, http://web-local.rudn.ru/web-local/prep/rj/files.php?f=pf_78acb7c8936fc21c3d06fc88ef106a1e
4. Georgetown Space Law Group. (2015). The Geostationary Orbit: Legal, Technical and Political Issues Surrounding Its Use in World, Telecommunications, 16 CASE W. RES. J. INT’L L., σελ. 225
5. Listner, Μ. (2014). Customary international law: A troublesome question for the Code of Conduct? http://www.thespacereview.com/article/2500/1
6. Perry, I. (2017). The Customary Status of the Outer Space Treaty is not an All or Nothing Proposition. http://groundbasedspacematters.com/index.php/2017/09/22/the-customary-status-of-the-outer-space-treaty-is-not-an-all-or-nothing-proposition-by-ian-perry/
7. Prevost, J. (1970). Law of Outer Space – Summarized. Cleveland State Law Review, σελ. 595-611. https://engagedscholarship.csuohio.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=https://www.google.gr/&httpsredir=1&article=2798&context=clevstlrev
8. Rush, A. (2012). Customary International Law: Herding Cats in Zero Gravity. http://www.planetary.org/blogs/guest-blogs/20120524-customary-international-law.html
9. Ρούκουνας, Ε. (2010), Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο. σελ. 50-67
10. Scharf, M. (2013), Customary International Law in Times of Fundamental Change. σελ. 123-137. https://www.cambridge.org/core/books/customary-international-law-in-times-of-fundamental-change/9F5FB912F6601418D285F587AC9A028D
11.  Shaw, M. (2008). International Law. 6^th Ed., σελ. 73-74, 541-552
12. Tronchetti, F. (2013). Fundamentals of Space Law and Policy. σελ. 107

Πηγή: