Η οικονομική επιστήμη, όπως όλες σχεδόν οι κοινωνικές
επιστήμες, χαρακτηρίζεται από τη συνύπαρξη πολλών σχολών οικονομικής
σκέψης. Παρότι όμως υπάρχει πληθώρα διαφορετικών προσεγγίσεων, η
νεοκλασική κυριαρχεί σήμερα ως η ορθόδοξη οικονομική θεωρία.
Ποια θέση
κατέχουν όμως τα λεγόμενα ετερόδοξα οικονομικά στα πανεπιστημιακά
αμφιθέατρα; Η απάντηση είναι: καμία! Αυτός είναι εξάλλου ο λόγος ύπαρξης
του κειμένου αυτού.
Τα νεοκλασικά ή συμβατικά, όπως συχνά χαρακτηρίζονται, οικονομικά έχουν κυρίως ως βάση:
α) την έννοια της απόλυτης ατομικής ορθολογικότητας του Homo Economicus
β) το μαθηματικό πρόβλημα μεγιστοποίησης χρησιμότητας υπό έναν περιορισμό
γ) την απόλυτη προσήλωση σε ποσοτικά μοντέλα γενικής ή μερικής ισορροπίας
δ) την υπόθεση της τέλειας πληροφόρησης των ατόμων
(Lavoie,2018α, Dequech,2014)
Αυτά τα χαρακτηριστικά των σύγχρονων οικονομικών,
ακριβώς διότι είναι αποκομμένα από κάθε στοιχείο φιλοσοφίας, ιστορίας,
ιδεολογίας, έχουν εξελιχθεί σε μια επιστημονική γλώσσα βασισμένη στον
διαφορικό λογισμό, δίχως καμιά επαφή με την απτή οικονομική
πραγματικότητα. Είναι καθόλα εύστοχη η φράση του Αμερικάνου
οικονομολόγου Edgar Fiedler πως “Για εμάς τους οικονομολόγους, ο πραγματικός κόσμος είναι μια ειδική περίπτωση” (Μανδραβέλης,2013).
Αντιθέτως, τα ετερόδοξα οικονομικά, δηλαδή αυτά που
διαφωνούν με τον νεοκλασικό τρόπο σκέψης, δίνουν περισσότερη έμφαση στον
ρεαλισμό των υποθέσεών τους, χωρίς τόση διάθεση για μοντελοποίηση και
αφαίρεση, όπως οι θεωρητικοί αντίπαλοί τους. Όσον αφορά μάλιστα τον ρόλο
των ατόμων, τα αντιλαμβάνονται ως κοινωνικά όντα -δίχως απόλυτη
ορθολογικότητα- των οποίων οι οικονομικές αποφάσεις επηρεάζονται από το
περιβάλλον τους, την κοινωνική τους τάξη, την κουλτούρα τους. Τέλος, η
κύρια πολιτική αντιπαράθεση είναι η θέση που λαμβάνουν οι νεοκλασικοί
και ετερόδοξοι οικονομολόγοι αναφορικά με τον θεσμό της αγοράς. Οι
ετερόδοξοι επικρίνουν την απόλυτη προσήλωση στον θεσμό της αγοράς -η
οποία έχει πολλές ατέλειες-, ενώ επίσης την ψέγουν σχετικά με την
οικονομική της αποτελεσματικότητα, τόσο σε μικροοικονομικό όσο και σε
μακροοικονομικό επίπεδο. Οι νεοκλασικοί βέβαια εμμένουν στην άποψη πως
οι ανοιχτές αγορές -αν δεν παρεμποδίζονται από τριβές λόγω κρατικών
παρεμβάσεων- οδηγούν σε άριστα οικονομικά αποτελέσματα. Σε συνδυασμό
μάλιστα με τις πολιτικά ουδέτερες -όπως χαρακτηριστικά συνηθίζουν να
λένε- απόψεις τους, οδηγούν την οικονομία εν τέλει σε ένα ιδανικό
επίπεδο γενικής ισορροπίας (Lavoie,2018β).
Οι ετερόδοξες προσεγγίσεις στην οικονομική επιστήμη
είναι πολλές, άλλες περισσότερο γνωστές και άλλες σχεδόν άγνωστες. Στα
πλαίσια του κειμένου αυτού, θα αναφερθούν εν τάχει οι κυριότερες, ως μια
εισαγωγική αναφορά στο πολύ ευρύ -από άποψη περιεχομένου- κλάδο των
ετερόδοξων οικονομικών, που καλύπτεται εκτενώς σε εγχειρίδια οικονομικής
και πολιτικής θεωρίας.
- Μαρξιστική Προσέγγιση
Η Μαρξιστική θεωρία αποτελεί την πρώτη και κύρια
προσέγγιση που αντιτίθεται άρδην στο μονοπώλιο των νεοκλασικών αρχών.
Ενσωματώνοντας μέσα της στοιχεία οικονομικών, μαθηματικών, ιστορίας,
φιλοσοφίας, πολιτικής, προσεγγίζει τα μεγάλα θεωρητικά ζητήματα της
οικονομικής επιστήμης από τη σκοπιά της Πολιτικής Οικονομίας. Σημείο
εκκίνησης της ανάλυσής της αποτελεί η υλιστική οπτική του Marx και των
Μαρξιστών φιλοσόφων, οι οποίοι αντιλαμβάνονται την ύπαρξη των κοινωνικών
και οικονομικών ανισοτήτων ως εγγενές χαρακτηριστικό του καπιταλιστικού
συστήματος. Παρότι βέβαια η Μαρξιστική Πολιτική Οικονομία έχει αρκετά
πιστούς και ένθερμους υποστηρικτές, στον ακαδημαϊκό χώρο παρατηρείται
μια σημαντική υποχώρηση και μια -ίσως ηθελημένη- παραγκώνιση ως προς τη
διδασκαλία της (Βλάχου,1999).
- Θεσμική Προσέγγιση
Η θεσμική σχολή, με κύριο εκπρόσωπο της τον
Thorstein Veblen, έχει ασκήσει δριμεία κριτική στα νεοκλασικά
οικονομικά. Ο Veblen επικεντρώθηκε στα τρωτά των νεοκλασικών: στην
ατομιστική αντίληψη της ανθρώπινης φύσης, στη στατική και ανιστορική
ανάλυση, και στην εμμονή των ορθόδοξων οικονομολόγων για ισορροπία και
όχι για αλλαγή του οικονομικού συστήματος (Trigilia, 2004). Αντ’ αυτού
πρότεινε τη διεξαγωγή της ανάλυσης από την πλευρά μιας εξελεγκτικής
προσέγγισης, ώστε να τεθεί στο επίκεντρο ο δυναμικός τρόπος λειτουργίας
της οικονομίας, όπως επίσης και ο ρόλος των θεσμών (Δρακόπουλος, Γκότσης
και Γριμάνη 2015α).
- Μετα-Κεϋνσιανή προσέγγιση
Η οικονομική διδασκαλία του Keynes αποτέλεσε έναυσμα
για τη δημιουργία μιας νέας σχολής σκέψης, της μετα-κεϋνσιανής. Με
κυριότερους εκπροσώπους τους Joan Robinson, Nicholas Kaldor, Michal
Kalecki, Piero Sraffa, μεταξύ άλλων, η μετα-κεϋνσιανή θεωρία
επικεντρώνεται κυρίως σε ζητήματα μακροοικονομίας και οικονομικής
πολιτικής. Ερμηνεύοντας τη «Γενική Θεωρία της Απασχόλησης του Τόκου και
του Χρήματος» με διαφορετικό τρόπο από ότι οι λεγόμενοι κεϋνσιανοί της
νεοκλασικής σύνθεσης, οι μετα-κεϋνσιανοί προχωρούν σε μια οικονομική
ανάλυση με έμφαση στην πλευρά της ενεργού ζήτησης και του δυναμικού
ιστορικού χρόνου. Παρότι μάλιστα υιοθετούν πολλές από τις οικονομικές
απόψεις του Keynes, το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των οικονομολόγων αυτού
του ετερόδοξου ρεύματος είναι ο πλουραλισμός των ιδεών τους. Η
μετα-κεϋνσιανή θεωρία μπορεί να μην είναι μια ομοιογενής θεωρία, μιας
και οι θεωρητικές της αρχές έχουν εμπνευστεί και από οικονομολόγους όπως
ο Marx, o Galbraith, ο Hicks, όπως και από ιστορικούς, πολιτικούς
επιστήμονες, ψυχολόγους και ανθρωπολόγους. Συνεπώς εμπεριέχει μέσα της
μαθηματικά, φιλοσοφικά, πολιτικά, κοινωνιολογικά και ιστορικά στοιχεία –
κάτι εντελώς απορριπτέο από τη νεοκλασική ορθοδοξία (Lavoie,2018γ).
Η «λίστα» των ετερόδοξων σχολών σκέψης προφανώς δεν
περιορίζεται στις παραπάνω. Ανάμεσά τους υπάρχουν επίσης οι σραφαϊανοί
(ή αλλιώς νέο-ρικαρδιανοί), κοινωνικοί οικονομολόγοι, σουμπετεριανοί,
ριζοσπάστες, συμπεριφοριστές, αυστριακοί, οικονομολόγοι της γαλλικής
σχολής της ρύθμισης, φεμινιστές κ.α. Οι ετερόδοξες αυτές προσεγγίσεις
δεν χαρακτηρίζονται από δυο αντίθετες τάσεις, ούτε χωρίζονται σε δύο εκ
διαμέτρου αντίθετα ιδεολογικά «στρατόπεδα». Απομακρύνονται μεν από τις
βασικές παραδοχές της ορθόδοξης, νεοκλασικής οικονομικής, αλλά
προσδίδουν στην οικονομική ανάλυση νέες ερμηνείες των οικονομικών
φαινομένων υπό πολλά επιστημονικά πρίσματα (Lavoie 2018δ, Δρακόπουλος,
Γκότσης και Γριμάνη, 2015β).
Τα ετερόδοξα οικονομικά αποτελούν αναμφισβήτητα ένα
αρκετά αμφιλεγόμενο κομμάτι της οικονομικής επιστήμης. Κι αυτό γιατί
αξιολογούνται ως επί το πλείστον αρνητικά, λόγω της μη σύμπλευσής τους
με τις νεοκλασικές αρχές και την κριτική που ασκούν σε αυτές. Η αρνητική
αυτή αξιολόγηση μάλιστα έχει λάβει «τιμωρητικές» διαστάσεις απέναντι σε
οτιδήποτε αμφισβητεί τη σημερινή οικονομική ορθοδοξία, με τον «βίαιο»
αποκλεισμό των ετερόδοξων προσεγγίσεων από τα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα.
Τα ανιστόρητα νεοκλασικά οικονομικά, ως «αυτιστικά» οικονομικά, έχουν
μονοπωλήσει σε οικονομικά εγχειρίδια, επιστημονικά περιοδικά και αρκετά
βραβεία Nobel. Ένα είναι μόνο σίγουρο: η πρόσφατη οικονομική κρίση έχει
δώσει πολλά διδάγματα για τη διδασκαλία των οικονομικών θεωριών στους
πανεπιστημιακούς χώρους, όπως και σαφή μηνύματα για τον πλουραλισμό στα
προγράμματα σπουδών που δεν συντάσσεται με το There Is No Alternative.
Δρέλλιας Ευάγγελος
Πηγές:
- Βλάχου Α. (1999). Σύγχρονη Οικονομική Θεωρία. Εκδόσεις Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός. pp 45-46
- Δρακόπουλος Σ., Γκότσης Γ. και Γριμάνη Κ. (2015). Μεθοδολογία Κοινωνικών και Οικονομικών Επιστημών. Αποθετήριο Κάλλιπος – Ελεύθερα Ηλεκτρονικά Ακαδημαϊκά Συγγράμματα. https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/1876/1/00_master_document.pdf
- Μανδραβέλης Π. (2013). Προς μια νέα οικονομική θεωρία. http://www.kathimerini.gr/734907/opinion/epikairothta/arxeio-monimes-sthles/pros-mia-nea-oikonomikh-8ewria
- Dequech D. (2014). Neoclassical, mainstream, orthodox, and heterodox economics. Journal of Post-Keynesian Economics.
- Lavoie M. (2018). Εισαγωγή στην Μετα-Κεϋνσιανή Θεωρία. Εκδόσεις Gutenberg. pp 15-40.
- Trigilia C. (2004). Οικονομική Κοινωνιολογία. Εκδόσεις Παπαζήση. pp 147-149.
