Αυτό συμβαίνει διότι το ζήτημα της απονομής ιθαγένειας περιορίζεται αποκλειστικά στην εσωτερική πολιτική του κάθε κράτους, και σχετίζεται άμεσα με την εθνική του κυριαρχία. Οι βασικότερες αρχές απονομής υπηκοότητας για τα κράτη είναι το jus soli (δικαίωμα με βάση το έδαφος) και το jus sanguinis (δικαίωμα με βάση το αίμα). Δηλαδή, τα βασικά κριτήρια αποτελούν ο τόπος γέννησης και η εθνικότητα των γονέων.
Βέβαια, στη διεθνή πολιτική σκηνή έχουν θεσπιστεί σημαντικές Συνθήκες που θέτουν γερά θεμέλια στο ζήτημα της ιθαγένειας, προσπαθώντας να κατευθύνουν την εσωτερική πολιτική προς τον σεβασμό στις διάφορες εθνοτικές, μειονοτικές ομάδες που ζουν εντός των συνόρων κάθε κράτους.
Αυτή η ισχύς του Διεθνούς Δικαίου άρχισε να αναπτύσσεται με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο οποίος απέδειξε πως όλοι οι άνθρωποι χρειάζεται να ανήκουν σε ένα κράτος που θα τους προστατεύει, και θα ενδιαφέρεται για τις ανάγκες τους. Υπό αυτό το πρίσμα, θεσπίστηκε το 1954 η Σύμβαση για το Καθεστώς των Ανιθαγενών Ανθρώπων. Το Άρθρο 1 της Σύμβασης αυτής ορίζει πως “ο όρος “ανιθαγενής” υποδηλοί πρόσωπον το οποίον ουδέν Κράτος θεωρεί ως υπήκοόν του κατ’ εφαρμογήν της νομοθεσίας του”. Εν ολίγοις, άπατρις είναι αυτός που δεν έχει ιθαγένεια.
Λίγα χρόνια αργότερα -και, συγκεκριμένα, το 1961- υπογράφηκε η Σύμβαση για τη Μείωση της Ανιθαγένειας. Το περιεχόμενό της επικεντρώνεται στην εξάλειψη αυτού του φαινομένου από τη γέννα. Πιο σημαντική προσθήκη της θεωρείται η απονομή ιθαγένειας στα άτομα από τη χώρα στην οποία γεννιούνται. Επίσης, η παραπάνω Σύμβαση αναφέρεται στην προστασία των ανθρώπων σε περιπτώσεις αποκήρυξης υπηκοότητας, ή κατάλυσης του κράτους και διαδοχής του από ένα νέο (state succession).
Ο Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών και, πιο συγκεκριμένα, η ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες αναφέρει πως ο αριθμός των ανιθαγενών ανθρώπων ανέρχεται σε 10-12 εκατομμύρια στον κόσμο (680.000 στην Ευρώπη). Αναλογικά, η κοινότητα των Ρομά αποτελεί τη μεγαλύτερη εθνοτική μειονότητα στην Ευρώπη, αριθμώντας 12 εκατομμύρια μέλη. Στα Βαλκάνια ο αριθμός των απατρίδων Ρομά -φαινόμενο που είναι εξαιρετικά εμφανές στις 7 χώρες που αποτελούσαν τη Σοσιαλιστική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας- ανέρχεται στις 25.000, σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ. Ενδεικτικά, η Ύπατη Αρμοστεία αναφέρει πως 13.000 εξ αυτών κατοικούν στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη και τη Σερβία. Αντίθετα, με μια λιγότερο “συντηρητική” μελέτη του το Συμβούλιο της Ευρώπης αυξάνει τον παραπάνω αριθμό σε 27.000 απάτριδες στη Βοσνία και τη Σερβία. Παράλληλα, 1.500 ζουν στο Μαυροβούνιο και 4.090 στη Σλοβενία.
Οι απάτριδες Ρομά στα Βαλκάνια χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες που εισήχθησαν το 1954 με τη Σύμβαση για το Καθεστώς των Ανιθαγενών Ανθρώπων: τους απάτριδες de jure και de facto. Η πρώτη κατηγορία αναφέρεται στην έλλειψη νομικών δεσμών μεταξύ του κράτους και του ατόμου. Δηλαδή, τα μέλη της κοινότητας των Ρομά δεν έχουν τα απαραίτητα νομικά έγγραφα -και, δη, πιστοποιητικά γεννήσεως- ώστε να απολαμβάνουν τις παροχές του κράτους δικαίου – πρακτική η οποία, εν ολίγοις, οδηγεί σε γραφειοκρατική και διοικητική ανυπαρξία.
Η κατάσταση αυτή δημιουργείται από πολλούς παράγοντες. Αρχικά, εξ’ αιτίας του χαμηλού βιοτικού επιπέδου διαβίωσης των Ρομά, οι γονείς δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να πληρώσουν για νοσηλεία σε κλινικές των Βαλκανίων. Γι’ αυτό, είναι συχνό φαινόμενο οι γονείς να παίρνουν τα νεογέννητα παιδιά και να φεύγουν, προτού προσκομίσουν τα απαραίτητα πιστοποιητικά. Επιπλέον, η καταβολή χρηματικών ποσών για τη λήψη των απαραίτητων γραφειοκρατικών εγγράφων και πιστοποιητικών (2,75 ευρώ) αποθαρρύνει και τους γονείς που επιλέγουν τη γέννα στο σπίτι για να αποφύγουν την τιμή της νοσηλείας στις κλινικές, καθώς το αντίτιμο αυτό είναι ανασταλτικός παράγοντας γι’ αυτούς. Το φαινόμενο αυτό γίνεται πιο κατανοητό αν αναλογιστεί κανείς πως το 80% των Ρομά στα Βαλκάνια ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, σύμφωνα με επίσημα στοιχεία της UNICEF. Για παράδειγμα, στη Βοσνία οι μηνιαίες απολαβές του 62% των οικογενειών Ρομά ανέρχονται σε 200 βοσνιακά μάρκα (102 ευρώ), την ίδια στιγμή που ο μέσος εθνικός μηνιαίος μισθός είναι 700 μάρκα (357 ευρώ).
Οικογένειες Ρομά σε άθλιες συνθήκες διαβίωσης
Εκτός από την έλλειψη βασικών νομικών εγγράφων, σημαντικό ρόλο στο να καταστεί μια μειονοτική ομάδα ανιθαγενής παίζουν και η περιθωριοποίηση, οι προκαταλήψεις και οι ανισότητες. Σαφέστατα, το φαινόμενο αυτό μπορεί να εμφανιστεί και χωρίς την ύπαρξη κοινωνικών ανισοτήτων. Ωστόσο, στις περισσότερες περιπτώσεις και, ιδιαίτερα, στην περίπτωση των Βαλκανίων αποτελεί καταλυτικό παράγοντα, όπως θα φανεί στη συνέχεια. Στην πράξη, η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας όξυνε τις διαφορές στη μέχρι τότε πολυεθνική χώρα, φέρνοντας στην επιφάνεια την επείγουσα ανάγκη για σύσταση ομοιογενών κρατών. Έτσι, αναπτύχθηκε αρχικά μία άμεση υπονομευτική μεταχείριση των πληθυσμών Ρομά, με την παροχή χαμηλότερων μισθών -λόγου χάρη, στην Αλβανία οι οικογένειες Ρομά αμείβονται με λιγότερα από 10.000 lek, όταν ο κατώτατος μισθός για τους Αλβανούς πολίτες είναι 19.000 lek-, άνιση μεταχείριση από τις αρχές, καθώς και περιθωριοποίηση.
Χωρίς αμφιβολία, οι κυβερνήσεις και οι πολιτικές που ακολουθούν ενισχύουν σε μεγάλο βαθμό το καθεστώς της απατρίας που αντιμετωπίζουν χιλιάδες Ρομά στα Βαλκάνια. Αρχικά, τον Δεκέμβριο του 2009 το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα καταδίκασε τη Βοσνία για την υπόθεση Sejdić and Finci σχετικά με τον ρατσιστικό Εκλογικό Νόμο που, στην ουσία, απέκλειε από τη συμμετοχή στην Τρίπτυχη Προεδρία και στην Άνω Βουλή τους μη βοσνιακούς, τους βοσνιακούς-σερβικούς και τους βοσνιακούς-κροατικούς πληθυσμούς, αφού αυτοί δεν αναγνωρίζονται ως πολίτες με ίσα δικαιώματα. Αξίζει να σημειωθεί πως το μεγαλύτερο μέρος των ατόμων που αποκλείονταν από τις θέσεις αυτές ήταν Ρομά. Σύμφωνα με το Δικαστήριο, ο νόμος παραβίαζε το Άρθρο 14 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (1950) και το Άρθρο 3 της ίδιας για ελεύθερες εκλογές.
Ακόμη, η Σλοβενία καταδικάστηκε από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στην υπόθεση Kurić (1991), σύμφωνα με την οποία η κυβέρνηση της χώρας “διέγραψε” 20.000 άτομα από τα δημοτολόγια, επειδή δεν πρόλαβαν να αιτηθούν για υπηκοότητα, καθιστώντας τους de facto απάτριδες.
Τέλος, ο Thomas Hammarberg, επίτροπος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στο Συμβούλιο της Ευρώπης, αναφέρει πως και στην Κροατία και στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας έχουν θεσπιστεί απαιτητικοί νόμοι για την απονομή ιθαγένειας, οδηγώντας τους Ρομά των κρατών αυτών σε καθεστώς αβεβαιότητας.
Πορεία της Διεθνούς Αμνηστίας υπέρ των δικαιωμάτων των Ρομά και της εξάλειψης των διακρίσεων εις βάρος τους
Αρχικά, η έλλειψη σημαντικών και καθοριστικών για την ανθρώπινη επιβίωση εγγράφων και πιστοποιητικών στα σύγχρονα γραφειοκρατικά κράτη της βαλκανικής χερσονήσου αποκλείει τις κοινότητες Ρομά από βασικές κρατικές υπηρεσίες – όπως η εκπαίδευση, η κοινωνική πρόνοια, το σύστημα υγείας και η αγορά εργασίας. Ο αποκλεισμός αυτός δημιουργεί με τη σειρά του εμφανείς αντιθέσεις και ανισότητες συγκριτικά με τους γηγενής πληθυσμούς, ενισχύοντας ρατσιστικά φαινόμενα. Για παράδειγμα, στη Βουλγαρία το ινστιτούτο “Ανοιχτή Κοινωνία” ανέφερε ότι, σύμφωνα με μια έρευνα των τελευταίων ετών, το 92% των Βουλγάρων πολιτών έχουν γίνει μάρτυρες ρητορικής μίσους ενάντια στους Ρομά, ενώ τα 2/3 των ερωτηθέντων απάντησαν ότι ακούν συχνά, έως πολύ συχνά, αντί-Ρομά σχόλια.
Παράλληλα,
ο αποκλεισμός των Ρομά καταδικάζει τις κοινότητές τους να ζουν σε
χαμηλού βιοτικού επιπέδου συνθήκες. Συγκεκριμένα, κατά το Πρόγραμμα
Ανάπτυξης του ΟΗΕ και την Παγκόσμια Τράπεζα, το 38,4% των Ρομά στην
Αλβανία δεν έχει ολοκληρώσει τη βασική σχολική εκπαίδευση, ενώ η εθνική
απογραφή του 2011 έδειξε ότι η ανεργία στην αλβανική κοινότητα Ρομά
ανέρχεται στο 49,7%, την ίδια ώρα που το αντίστοιχο ποσοστό για τους
Αλβανούς πολίτες είναι 29,4%.Τέλος, πιο σημαντική συνέπεια θα μπορούσε να θεωρηθεί το γεγονός ότι οι απάτριδες Ρομά στις περισσότερες περιπτώσεις αγνοούν τα δικαιώματά τους, καθώς και τους τρόπους διεκδίκησής τους. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, καταδικάζονται σε διαιώνιση των παραπάνω συνθηκών.
Όπως επανειλημμένα έχει λεχθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή των Κοινωνικών Δικαιωμάτων, όλες οι χώρες πρέπει να καταγράφουν και να αναγνωρίζουν τον βαθμό αποκλεισμού και περιθωριοποίησης των πιο ευπαθών μειονοτικών ομάδων – όπως είναι οι Ρομά. Ωστόσο, η ανταπόκριση από τα κράτη είναι πολύ μικρή. Αντίθετα, οι εθνικοί νόμοι πολλές φορές αποτελούν εμπόδιο για τους Ρομά κατά τη διεκδίκηση της ιθαγένειας του κράτους στο οποίο μένουν. Λαμβάνοντας υπόψιν όλα τα παραπάνω, οι Ρομά είναι πράγματι ένας άπατρις λαός των Βαλκανίων. Το φαινόμενο της απατρίας συνεχίζει να τους στερεί βασικά δικαιώματα, και να τους καταδικάζει σε μια χαμηλής διαβίωσης ζωή που, αν κρίνει κανείς από την αδράνεια των εθνών-κρατών, θα διαρκέσει για πολλά χρόνια ακόμα – με μόνη ελπίδα την ένταξη των χωρών αυτών στην Ευρωπαϊκή Ένωση, και την πίεση που αυτή θα ασκήσει στις εθνικές κυβερνήσεις για μείωση της απατρίας.
Γεώργιος Παστέλης
Πηγή:
Πηγές:
- Verneuil, M. (2014). Roma Rights 1 2014: Going Nowhere? Western Balkan Roma and EU Visa Liberalization. http://www.errc.org/article/roma-rights-1-2014-going-nowhere-western-balkan-roma-and-eu-visa-liberalisation/4325/4
- Verneuil, M (2016). Nationality: Romani; Citizenship: European http://www.institutesi.org/WP2016_03.pdf
- The UN Refugee Agency. (1954). Convention Relating to the Status of Stateless persons. http://www.unhcr.org/3bbb25729.html
- Jugo, A. and Kloos, S. (2012). Stateless, Silenced and Subordinated – The Situation of Roma in Bosnia and Herzegovina. https://www.humanityinaction.org/knowledgebase/399-stateless-silenced-and-subordinated-the-situation-of-roma-in-bosnia-and-herzegovina
- Council of Europe: Commissioner for Human Rights. (2009). Many Roma in Europe are stateless and live outside social protection. http://www.refworld.org/docid/4a7023c72.html
- Tilburg University. (2013). Statelessness and Discriminatory Nationality Laws: The Case of the Roma in Bosnia and Serbia. http://arno.uvt.nl/show.cgi?fid=132633
- Selm Van, J. (2009). Stateless Roma in Macedonia. http://www.fmreview.org/statelessness/vanselm.html
- Muarem, R. (2017). In Skopje, a presentation of the Report The Roma belong – Statelessness, discrimination and marginalization of the Roma in Western Balkan and Ukraine. http://www.romatimes.news/index.php/en-us/nevipena/121-nevipe/2589-in-skopje,-a-presentation-of-the-report-the-roma-belong-statelessness,-discrimination-and-marginalization-of-the-roma-in-western-balkan-and-ukraine
- Council of Europe: Commissioner for Human Rights. (2010). “The Rights of Stateless Persons must be Protected”. https://rm.coe.int/16806dab68
- Council of Europe. (2012). The situation of Roma in Europe: movement and migration. http://www.aedh.eu/plugins/fckeditor/userfiles/file/Discriminations%20et%20droits%20des%20minorit%C3%A9s/Report%20CoE%20Roms%20June%202012.pdf
- European Roma Rights Center. (2017). Lack of birth certificates leaves Romani children in Balkans at risk of statelessness and without healthcare or education. http://www.errc.org/article/lack-of-birth-certificates-leaves-romani-children-in-balkans-at-risk-of-statelessness-and-without-healthcare-or-education/4596
- European Roma Rights Center. (2017). Families Divided: Romani and Egyptian Children in Albanian Institutions http://www.errc.org/cms/upload/file/families-divided-romani-and-egyptian-children-in-albanian-institutions.pdf
- Yee Mun, H. (2017). Bosnia’s Roma Try to Break Out of Isolation. http://www.balkaninsight.com/en/article/bosnia-s-roma-try-to-break-out-of-isolation-06-13-2017-2
- Canadian Center On Statelessness. (n.d.). What is Statelessness? http://www.statelessness.ca/what-is-statelessness.html
- UN High Commissioner for Human Rights. (n.d.). UN Conventions on Statelessness. http://www.unhcr.org/un-conventions-on-statelessness.html
- Vaksberg. (2017). Bulgarians unfazed by anti-Roma hate speech from deputy prime minister. http://www.dw.com/en/bulgarians-unfazed-by-anti-roma-hate-speech-from-deputy-prime-minister/a-41183829
