Κοινωνική Οικονομία: Αυτά είναι τα... άγνωστα Εναλλακτικά Νομίσματα της Ευρώπης που φέρνουν ευημερία...

Γράφουν οι καθηγητές της Αλληλέγγυας Κοινωνικής και Συνεργατικής Οικονομίας στο ΤΕΙ Μεσολογγίου Δρ. Τάκης Νικολόπουλος και ο Δρ. Δημήτρης Καπογιάννης.


 

ΤΟΠΙΚΑ   ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ    Ή   ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ   ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ

Μέσα από μια οπτική της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας1.Στο   πλαίσιο  αντιμετώπισης  της κρίσης  και ειδικότερα της  χρηματοοικονομικής - χρηματοδοτικής της διάστασης, και παραπέρα,  απόπειρας  διαφυγής από το σύστημα  στο οποίο εν πολλοίς οφείλεται  αυτή η κρίση,  συναντάμε εναλλακτικές «εκ των κάτω» οικονομικές κινήσεις  οι οποίες εγγράφονται σε ευρύτερους  κοινωνικούς πειραματισμούς και κοινωνικές  καινοτομίες.

Οι εναλλακτικές  αυτές  κινήσεις  εμφανίζονται με ποικίλες και διαφορετικές  μορφές  και  ποικίλους  όρους  πολλές από τις οποίες  θα μπορούσαμε να τις συμπεριλάβουμε στην  γενικότερη  κατηγορία  της  κοινωνικής  και αλληλέγγυας οικονομίας.

Σ’ αυτές τις κινήσεις εντάσσονται και τα τοπικά συμπληρωματικά (παράλληλα, κοινωνικά, εναλλακτικά) νομίσματα τα οποία αποσκοπούν κατ αρχήν στην αντιμετώπιση των μεγάλων απορρυθμίσεων των κυρίαρχων νομισμάτων και κυρίως της  εξάρτησης, όλο και πιο επικίνδυνης, των νομισμάτων αυτών από τις  κερδοσκοπικές αγορές (P. Viveret, 2006).

Επιπροσθέτως αποσκοπούν, αφενός στην αναδημιουργία  ικανότητας ανταλλαγής που τεχνητά περιορίζεται από τις νομισματικές και πιστωτικές πολιτικές  οι οποίες εφαρμόζονται στα κυρίαρχα νομίσματα και,  αφετέρου,  να χρησιμεύσουν ως ασπίδα για την προάσπιση της πραγματικής οικονομίας σε περιόδους  μεγάλης  χρηματοπιστωτικής  κρίσης, όπως η σημερινή (P. Viveret, οπ. παρ.).

Ειδικότερα τα κοινωνικά και συμπληρωματικά αυτά νομίσματα προσπαθούν να επιτύχουν μερικούς  στόχους που δεν ικανοποιούνται από ένα εθνικό (ή υπερεθνικό) νόμισμα (M. Fare, Altern.  Econom. Hors-serie, no 105/2016 ): χωροτοπική (ενδογενής) ανάπτυξη, ανάδειξη και αξιοποίηση οικο -  -συμπεριφορών και ενίσχυση της αλληλοβοήθειας και της  αλληλεγγύης  (βλ.  και  παρακ.).

Eusco: Το εναλλακτικό νόμισμα στην χώρα των Βάσκων που ενίσχυσε το εμπόριο

Το sardex : συμπληρωματικό καταναλωτικό νόμισμα στη Σαρδηνία

Oι τρείς ιδεότυποι των εναλλακτικών νομισμάτων
Από άλλη οπτική  (Chr. Fourel, J.-Ph.Magnen, N. Meunier, 2015) καταγράφονται τρείς ιδεότυποι τέτοιων νομισμάτων τα οποία μπορούν και να συνδυάζονται πολλές φορές: πρώτο, τα τοπικά «θεματικά» νομίσματα (π.χ χορήγηση δανείων με πολύ χαμηλό επιτόκιο σε αποκλεισμένα και μειονεκτούντα   άτομα  ή νομίσματα  που κυκλοφορούν σ’  ένα  μόνο τομέα δραστηριότητας).
Στη συνέχεια, τα νομίσματα «αντι - κρίσης»  που  διευκολύνουν  τις  διεπιχειρησιακές  συναλλαγές και την ρευστότητα σε περιόδους ύφεσης.
Και, τέλος, τα «κλασσικά»  τοπικά  συμπληρωματικά νομίσματα με κοινωνικό και οικολογικό αποτύπωμα  και στόχο, με ανταλλαγή αγαθών και υπηρεσιών εντός  ενός τοπικού μικρού δικτύου.

Αυτά είναι τα εναλλακτικά νομισματικά πειράματα

Το κεντρικό ερώτημα που τίθεται σχετικά με αυτά τα νομισματικά πειράματα είναι εάν μπορούν να γενικευθούν διατηρώντας ταυτόχρονα τον εναλλακτικό τους χαρακτήρα.

Πρέπει δε ειδικότερα να απαντηθούν:

α) εάν είναι πράγματι νομίσματα και

β) εάν μπορούν ν’ αλλάξουν τον κόσμο της κυρίαρχης εγχρήματης οικονομίας ή παραμένουν απλά εργαλεία κοινωνικής ενσωμάτωσης των πάσης φύσεως αποκλεισμένων.

Όσον αφορά στα δύο αυτά θέματα χρειάζεται να επισημανθούν τα εξής (S Moatti, 2006):

α) Θα πρέπει αφετηριακά να παραδεχθούμε ότι, παρόλο που οι δημιουργοί αυτών των μέσων ανταλλαγής, είτε από αντίδραση είτε από δυσπιστία απέναντι στις κρατικές αρχές, απορρίπτουν τον όρο νόμισμα γι’ αυτά, εν τούτοις και μονάδα μέτρησης είναι και μέσο πληρωμής στις ανταλλαγές, αλλά βέβαια  δεν έχουν και αποθεματική αξία, ιδιότητα η οποία, στο επίσημο νόμισμα, οδηγεί σε συσσώρευση του πλούτου.

β) Τα προαναφερθέντα εναλλακτικά νομισματικά πειράματα, τα οποία φαίνεται να πολλαπλασιάζονται χωρίς προηγούμενο στην ιστορία των βιομηχανικών κοινωνιών και, σε μερικά κράτη, να θεσμοθετούνται (Γαλλία, Νόμος Β. Hamon, 2016)  σχετικά με την κοινωνική αλληλέγγυα οικονομία εγγράφονται στην αντίθεση αντίδραση στην νεοφιλελεύθερη οικονομική παγκοσμιοποίηση, και κυρίως στο πλαίσιο της καταπολέμησης της ανεργίας και του κοινωνικού αποκλεισμού που συνιστούν τις πιο οφθαλμοφανείς και άμεσες αρνητικές επιπτώσεις εκείνης.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο εμφανίζονται τα τελευταία χρόνια, ως αντίδραση στις αρνητικές συνέπειες (ιδίως την ακρίβεια) που επέφερε η θέσπιση και λειτουργία του ευρώ.

2. Αναλυτικότερα, πολλά από αυτά τα νομίσματα είναι «δεμένα» με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, πλήρως ή μερικώς, με το επίσημο νόμισμα και μετατρέψιμα, ενώ άλλα  είναι πλήρως αποσυνδεδεμένα και μη μετατρέψιμα (π.χ  Worgl και Wir, Lets  βλ παρακ.)

Πάνω από 5.000 εναλλακτικά τοπικά νομίσματα την δεκαετία ΄8ο - 90

Ταυτόχρονα παρατηρείται μια αυξανόμενη εταιρική συμμετοχή της τοπικής αυτοδιοίκησης  σε διάφορους βαθμούς. 

Από τη δεκαετία ΄80 - 90 έχουν καταγραφεί  συνολικά πάνω από 5.000 τοπικά νομίσματα ( B. Lietaer, 2013).

Τα περισσότερα από αυτά τα νομίσματα λειτουργούν παράλληλα ή συμπληρωματικά με το επίσημο εθνικό (ή υπερεθνικό) νόμισμα στο πλαίσιο μιας «νομισματικής  ποικιλότητας» (diversité monétaire) και τα οποία έτσι  αμφισβητούν το κρατικό  εξουσιαστικό νομισματικό μονοπώλιο (P. O. Ahmed, Altern.  Econom., Hors-serie, no 105).

Με λίγα λόγια η ποικιλομορφία των νομισμάτων αυτών διαφεύγει από τον έλεγχο των μηχανισμών του επίσημου νομίσματος,  δημιουργούνται και διοικούνται άμεσα από τους  ίδιους  τους χρήστες  για ν’ αντιμετωπίσουν την σπάνη του χρήματος ως μέσου διανομής του πλούτου αντί να το συγκεντρώνουν (Dictionnaire de l’ autre économie, 2006). 

Πρόκειται για μια προσπάθεια-«αίτημα» «δημοκρατικοποίησης» του κρατικού μονοπωλίου έκδοσης νομίσματος από τον «κυρίαρχο λαό», ο οποίος πάντα είχε παρακαμφθεί από την διαδικασία αυτή (Β. Guibert, 2009).

Και η απαίτηση αυτή ενισχύεται ακόμα περισσότερο με δεδομένο  ότι η πιο πρόσφατη χρηματοπιστωτική (η οποία είναι ταυτόχρονα και νομισματική αφού το νόμισμα είναι πιστωτικό) «τοξική» κρίση  προέρχεται  από τον ιδιωτικό χαρακτήρα της δημιουργίας πιστωτικού νομίσματος (B. Guibert, οπ.παρ.).

Ένας πολύ αποτελεσματικός τρόπος ελέγχου της παγκοσμιοποιημένης ολιγαρχίας του «τρελλού» χρήματος θα ήταν η ριζική αμεσο - συμμετοχική δημοκρατία μέσω της «εκ των κάτω»  δημιουργίας και ελέγχου  του χρήματος,  ήτοι της  δημιουργίας  τοπικών νομισμάτων (B. Guibert, οπ.παρ.)

 

3. Γενικά, οι τρόποι χρήσης,  οι λειτουργίες δηλαδή  των νομισμάτων διαφέρουν ανάλογα με τα πεδία και τις σφαίρες κυκλοφορίας των (οικιακή, εμπορευματική, συμβολική) αλλά και τους στόχους που επιδιώκουν και τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές  συνθήκες  όπου εμφανίζονται.

Στην εμπειρική  πραγματικότητα υπάρχουν, όπως ήδη διαφάνηκε από τα παραπάνω, δύο κυρίως προσεγγίσεις-στόχοι  των εναλλακτικών  συμπληρωματικών  νομισμάτων ( St. Demeulenaere, 2005):

- Η πρώτη «αξιοποιεί» το συμπληρωματικό νόμισμα μέσω της κοινωνικής εμπιστοσύνης και του κοινοτικού δεσμού.

Το νόμισμα εκδίδεται τοπικά και υπό τον έλεγχο της κοινότητας-ένωσης πολιτών ή του δήμου.

Στόχος είναι η κοινωνική συνοχή, η αλληλοβοήθεια και η  αλληλεγγύη,  η αξιοποίηση των παραδοσιακών  υποτιμημένων δραστηριοτήτων (γυναικεία εργασία,  ανταλλαγή γνώσεων και τεχνικών, αγαθών, υπηρεσιών).

Πρόκειται για την καθαρή και κυριολεκτική έννοια του κοινωνικού νομίσματος κυρίως για μη εμπορευματικές συναλλαγές.

Η πρώτη γενιά εναλλακτικών νομισμάτων: Στο κατεστραμμένο Βανκούβερ, τα  LETS στην Μεγάλη Βρετανία, τα τα SEL στην Γαλλία, το Fuerai  Kippu  στην Ιαπωνία

Στην κατηγορία αυτή που είναι και η πρώτη γενιά  τέτοιων νομισμάτων  από τη δεκαετία του’ 80,  εντάσσονται τα Τοπικά Συστήματα Ανταλλαγών, που γεννήθηκαν στο κατεστραμμένο Βανκούβερ το 1983 -  στην Μεγάλη Βρετανία και σε άλλες χώρες  το γνωστό LETS (Local exchange Trading System) , ή , στη Γαλλία, το  SEL ( Système d’ Echange Local) (S. Laacher,  2003,  J. Blanc, C. Ferraton, G. Malandrin, 2003,  D. Bayon,  1999,  J.-M . Servet (dir.) 1999) με πιο παλιό και σημαντικότερο  το Fuerai  Kippu  στην Ιαπωνία από  το 1973 (αλλά πιο ουσιαστικά από το 1990 οπότε γνώρισε μια μεγάλη επέκταση).  

Πρόκειται για σύστημα ανταλλαγών  στον τομέα της φροντίδας  ηλικιωμένων με «δελτία/κουπόνια σχέσεων φροντίδας»),   σήμερα υπολογίζεται δε ότι λειτουργούν στη χώρα αυτή από 254 έως 400 τέτοια συστήματα (Chr. Fourel, J.-Ph. Magnen, N. Meunier, οπ.παρ).

Τα νομίσματα αυτά είναι μη μετατρέψιμα, και ειδικότερα τα SEL που γνώρισαν μεγάλη ποσοτική επιτυχία μετά το 2008, προσανατολίσθηκαν σταδιακά σε αποκλεισμό εμπορικών και επαγγελματικών ανταλλαγών (σε αντίθεση με τα LETS).

Υπολογίζεται ότι  ήδη το 2013 υπήρχαν πάνω από 2.500 δίκτυα και δομές τέτοιων εγχειρημάτων πρώτης γενιάς  στον κόσμο (J. Blanc,M. Fare, in Chr. Fourel et al. οπ.παρ., 2015)

Κοινό χαρακτηριστικό των εναλλακτικών  νομισμάτων αυτής της γενιάς είναι ο συνδυασμός εμπορικών πρακτικών (όπως π.χ. η οικειοποίηση πιστών πελατών) και κοινωνικής και αλληλέγγυας  μη κερδοσκοπικής δραστηριότητας.

Πρόκειται για μια υβριδική κατάσταση ανάμεσα στο κέρδος και στον αλληλέγγυο δεσμό, με αβέβαια ακόμα αποτελέσματα και  αβέβαιο μέλλον.

Λειτουργούν περισσότερο ως ένα είδος κουπονιών ή ηλεκτρονικών «πιστωτικών» καρτών και ως  συμπληρωματικά του ευρώ  (με καθορισμένη ισοτιμία 1  προς  1,  και με ισοδύναμο απόθεμα σε  εθνικό νόμισμα ) και παράλληλα μ’ αυτό (κανένας από τους εμπνευστές των δεν  αμφισβητεί το ευρώ) χωρίς να δημιουργούν μια νέα εναλλακτική τοπική «αγορά».

Βέβαια φαίνεται ότι μέσω της «πίστωσης»  τονώνεται  η  υπάρχουσα τοπική αγορά.

Σε σχέση με τα συστήματα «αμοιβαίας πίστωσης» που προαναφέραμε,  τα μοντέλα αυτά  θεωρούνται αλλά και διεκδικούν (M. Fare,  οπ.παρ.) μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα στη διαχείριση, στην οικονομική ανταπόκριση της δραστηριότητας  αλλά και σε συνεργασίες («εταιρικές σχέσεις») με τον κοινωνικοοικονομικό  κόσμο (τοπικές τράπεζες,  τοπική αυτοδιοίκηση κ.ά.) αυξάνοντας την αξιοπιστία τους και την «εγγύηση».

Ο δήμαρχος το Brixton πληρώνεται με το Bristol pound!

Στο πλαίσιο και στόχο αυτό διεκδικούν να γίνεται ακόμα και η πληρωμή τοπικών φόρων  και τελών και η πληρωμή δημόσιων υπηρεσιών (π.χ. μεταφορές)  με τέτοια νομίσματα  (βλ .π.χ  στο Brixton και κυρίως στο  Brisτol, όπου και ο δήμαρχος πληρώνεται με το Bristol pound, ένα από τα σημαντικότερα τοπικά νομίσματα, το οποίο  κυκλοφορεί και ως χαρτονόμισμα  και ηλεκτρονικά υποστηριζόμενο και διαχειριζόμενο από  ένα τοπικό χρηματοοικονομικό οργανισμό όπoυ κατατίθενται οι στερλίνες για την αγορά Bristol pound ).

Υπάρχουν σήμερα 200 περίπου τέτοια νομίσματα (τα μισά στη Βραζιλία  (βλ. παρακ., και το 1/3 στην Ευρώπη) (M. Fare, οπ. παρ.)

Τα τοπικά εναλλακτικά νομίσματα (palmarès) στην Βραζιλία, στην
 Αργεντινή και η εμβληματική  Banco Palmas

Στην Βραζιλία τα τοπικά εναλλακτικά νομίσματα (palmarès) είναι ενσωματωμένα στο μοντέλο των «τοπικών τραπεζών ανάπτυξης», οι οποίες είναι σκορπισμένες σε μη ευνοημένες ή περιθωριοποιημένες γειτονιές σε όλη τη χώρα στο πλαίσιο της (εκεί) αλληλέγγυας οικονομίας με λαϊκές συνελεύσεις, συνδυασμένα / συναρθρωμένα και με άλλα εργαλεία (όπως π.χ. μικροπιστώσεις).

Η πιο εμβληματική τράπεζα αυτού του είδους θεωρείται η Banco Palmas.

Πάντως σε κάθε περίπτωση τα νομισματικά πειράματα της Λατινικής Αμερικής αποτελούν ιδιόμορφη περίπτωση και το φαινόμενο στην εξέλιξή του χρειάζεται ξεχωριστή παρουσίαση.

Στην Αργεντινή, για παράδειγμα, το «credito» που ξεκίνησε μέσα από «λέσχες ανταλλαγών» nodos με χρήση κουπονιών ανταλλαγής εξαπλώθηκε και, κυρίως, από το 1995 διέπεται από 12 ηθικο  -οικολογικού, μάλλον, χαρακτήρα αρχές.

Το πείραμα σε σχετικά σύντομο διάστημα πέρασε από τη λογική της ανταλλαγής σε ένα εναλλακτικό κοινωνικό νόμισμα. (S. Laacher 2003 και  J. Schuldt 1998).

4. Εάν θελήσουμε να δούμε μέσα από το πρίσμα της κοινωνίας και αλληλέγγυας οικονομίας την ποικιλότητα των προαναφερθέντων νομισματικών πειραμάτων μπορούμε να οδηγηθούμε σε ορισμένες ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις.

Συγκεκριμένα στις περισσότερες των περιπτώσεων αν και οι εμπνευστές των σχετικών πειραματισμών αποφεύγουν τον όρο νόμισμα εν τούτοις αυτά, όπως είδαμε, ενσωματώνουν δύο από τα βασικότερα χαρακτηριστικά του νομίσματος (και μονάδα μέτρησης είναι και μέσο πληρωμής στις ανταλλαγές).

Εκείνο όμως που σίγουρα τα διακρίνει από τα «επίσημα» κρατικά ή υπερεθνικά, νομίσματα είναι ότι δεν δημιουργούν γενικευμένη αγοραστική δύναμη, αφού λειτουργούν για ορισμένα μόνο αγαθά και υπηρεσίες και σε (περι)ορισμένο χώρο – τόπο (territoire) στο πλαίσιο μιας παράλληλης και μη ανταγωνιστικής μικρής αγοράς.

Τα ίδια τα κράτη εξάλλου είναι από επιφυλακτικά έως εχθρικά στο βαθμό που, όπως προαναφέρθηκε, σε αρκετές περιπτώσεις τίθεται με τα «νομίσματα» αυτά σε αμφισβήτηση και η κρατική κυριαρχία κοπής και θέσης σε κυκλοφορία νομίσματος και ελέγχου αυτού καθώς και η φορολογική εξουσία.

Με άλλα λόγια για πολλά από τα παραπάνω νομίσματα έχει ιδιαίτερη σημασία ο προβληματισμός αναφορικά με την αυθεντικότητα του εναλλακτικού κοινωνικού και αλληλέγγυου προσανατολισμού τους.

Τούτο στο μέτρο που το νόμισμα δεν έχει στο γενετικό του κώδικα εγγεγραμμένα τα χαρακτηριστικά του και δεν είναι απλώς ένα διοικητικό και οικονομικό εργαλείο ουδέτερο και ανεξάρτητο από τους εκάστοτε συσχετισμούς κοινωνικών δυνάμεων.

Είναι ή μπορεί να γίνει και ένα εργαλείο κοινωνικού δεσμού και κοινωνικής αμφισβήτησης, μια κοινωνική κατασκευή η φύση της οποίας, σύμφωνα με τους M. Agletta  και A. Orlean δεν έχει τίποτα το εμπορευματικό (P.O. Ahmed, Altern. Econom – Hors- serie, no 10).

Ειδικότερα, προβληματισμός ως προς το εάν και σε ποιόν βαθμό θα μπορούσαν να συμβάλουν στη σταδιακή αποδυνάμωση της παντοκρατορίας των επίσημων αγορών, μέχρι τελικής κατάργησής τους, μέσα από την συνεχή αφαίρεση παραγωγικών πόρων από αυτές.

Επί πλέον παραμένει το ερώτημα σχετικά με τις εναλλακτικές στρατηγικές που πρέπει να ακολουθηθούν για την πρόληψη του κινδύνου της ενσωμάτωσής τους στις κυρίαρχες αγοραίες – εμπορευματικές σχέσεις, εκτός και εάν δεχθούμε ότι η συμπληρωματικότητά – συνύπαρξή τους (στο πλαίσιο μιας νομισματικής βιοποικιλότητας όπως αυτή στον μεσαίωνα του xii αιώνα) οδηγεί σε (μεγαλύτερη) ευημερία (B. Lietaer, οπ.παρ.).

Πάντως ο συνδυασμός των νομισμάτων αυτών αφενός με άλλα εργαλεία και δίκτυα της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας (μικροπίστωση, αλληλέγγυα χρηματοδότηση και αποταμίευση, μικροσυνεταιρισμοί και κοινωνικοί συνεταιρισμοί, συνεταιριστικές και ηθικές τράπεζες, μικρά και άμεσα δίκτυα παραγωγών – καταναλωτών χωρίς μεσάζοντες, χωροτοπικοί / περιφερειακοί πόλοι συνεργασίας, όπως π.χ. στην Καρδίτσα) και αφετέρου με πειράματα – πολιτικές οικολογικής μετάβασης («πόλεις σε μετάβαση») και χωροτοπικής ανθεκτικότητας, αυξάνει τη «μόχλευσή» τους.

Τέλος, είναι σκόπιμο να τονίσουμε, και πάλι, πως τα νέα αυτά μορφώματα για να συστήσουν και να εναρμονισθούν προς ένα νέο πολιτικό πρόταγμα, δεν θα πρέπει να περιορίζονται στις οικονομικές μόνο σχέσεις, αλλά και να επεκτείνονται σιγά – σιγά και στις υπόλοιπες σφαίρες και κατηγορίες της κοινωνίας, εγκαθιδρύοντας νέα αμεσοσυμμετοχικό – δημοκρατικά θεσμικά αντίβαρα (κυρίως νέους τοπικούς – δημοτικούς ή δημοτικο – συνεταιριστικούς θεσμούς). 

Δείτε τα 51 Τοπικά Εναλλακτικά Νομίσματα της Ελλάδας εδώ: http://www.enallaktikos.gr/ar1836el_antallaktiki-oikonomia-panw-ap-ta-kerdi-o-anthrwpos.html.

enallaktikos